| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Iran właściwie Wolna Republika Iranu (wschir. Dżomhuri-je Azadi-je Iran) to państwo leżące w Azji południowo-zachodniej. Graniczy z Persją i Medią, Indiami, Cesarstwem Chińskim i ZSRR.
Historia[]
- Główne artykuły: Historia Persji, Historia Iranu.
W starożytności tereny te początkowo nie należały do żadnego większego organizmu politycznego, poza ziemiami przy zachodnich granicach, które weszły w skład imperium Medów. Potem, tereny te stały się częścią Imperium Achemenidów. Rządzący w nim Persowie powzięli wiele wypraw na wschód i zajęli tereny po Syr-darię i za Indus potem jednak częściowo je tracili, tak że pod koniec istnienia tego państwa granica opierała się na Amu-darii i Indusie. Podbój przez Aleksandra Wielkiego zaprowadził greckie rządy w tych okolicach (znów po Syr-darię i za Indus). Sukcesorami zdobywcy na tym terenie zostali Seleucydzi. Tymczasem na zachodzie ziem irańskich wyzwolili się częściowo Persowie. Tymczasem Seleucydzi sprzedali tereny za Indusem Aśoce - władcy Imperium Maurjów, a w Baktrii zaczęła rządzić na wpół niezależna dynastia greko-baktryjska. Po klęsce Macedończyków pod Magnezją w 190 roku p.n.e. Persowie wraz z Medami pod przywództwem partyjskiej dynastii Arsacydów zaczęli odbudowywać swoje imperium. Podbili Baktrię ok. 100 roku p.n.e. i wtedy prawie zakończyli swą ekspansję na wschód.
Zmiany, które zaszły w Imperium Arsacydów 226 roku n.e. zmieniły też mapę polityczną tego rejonu. Nowi władcy z dynastii Kēhrpat poszerzyli granice swego państwa po Amu-darię i Indus. Od tej pory duchowieństwo zaratusztrańskie zdobywało coraz większą władzę. Wszystko zmieniło się wraz z najazdem Arabów. Po nieudanych kampaniach na zachodzie wyznawcy islamu uderzyli w 686 r. n.e. na wschodzie z dwóch stron: od północy w sojuszu z nawróconymi koczownikami oraz w dwóch desantach (jednym nieudanym) od południa. Najeźdźcy zajęli tereny mniej więcej dzisiejszego Iranu, ale władca Persji i Medii zatrzymał pochód na zachód i w ten sposób część dawnego imperium przetrwała. Pokój został podpisany w 708 r. n.e.
Zaczęła się islamizacja tych terenów. Stopniowo też tutaj, jako do odosobnionej, na wpół suwerennej prowincji kalifatu, udawali się szyici. Stąd ruszyła wielka wyprawa islamu przeciw Indiom w 792 r. n.e. za kalifa Haruna ar-Raszida, zakończona przyłączeniem do państwa muzułmańskiego terenów po dzisiejsze Delhi. Później Irańczycy zdobywali coraz większą suwerenność - powstawały prawie niezależne emiraty. Ludy tureckie nie zalały tego rejonu, gdyż główny najazd Seldżuków ominął go i przez Kaukaz ruszył do Azji Zachodniej. Jednak pierwsze, zjednoczone, suwerenne, islamskie państwo Iranu powstało właśnie dzięki zjednoczeniu tych ziem przez pobocznych władców tureckich. Kraj ten powoli rozpadał się, aż w końcu uległ sile chorezmszahów, którzy zjednoczyli na nowo większość jego ziem. Najazd Mongołów skierowany w ich stronę zakończył się powodzeniem. Nie wiadomo jednak dlaczego najeźdźcy nie ruszyli potem dalej, tylko ominęli Persję i Medię od północy. Rządy Mongołów stopniowo się stabilizowały, ale najazd kolejnego władcy z dynastii Czyngis-chana, Tamerlana, doszczętnie zniszczył te ziemie. Timur założył osobne imperium. Nie przetrwało ono jednak długo. Po jego śmierci (1405 r.) w 1449 r. rozpadło się całkowicie w wyniku ruchów narodowowyzwoleńczych.
Iran był jednak ciągle podzielony. W 1501 roku na tron największego z państewek wstąpił twórca dynastii Pajizydów - Ismail I. On podbił większość z tych terenów, które teraz są w granicach państwa. Jeden z jego następców, Abbas Wielki, odbudował kraj po kryzysie i zajął tereny za Indusem. W tych mniej więcej granicach Iran trwał do 2006 roku. Kraj toczył częste wojny z zaratusztrańską Persją i Medią. Przez XIX wiek aż po 1902 r. ścierały się tu europejskie (brytyjskie, rosyjskie) wpływy.
Podczas I wojny światowej Iran 28 czerwca 1916 roku poparł Turcję walczącą po stronie Państw Centralnych. Następnego dnia Persja i Media wypowiedziały wojnę Państwom Centralnym, Turcji i Iranowi. Początkowo armia irańska odnosiła sukcesy podchodząc aż pod Teheran. Turkom również wiodło się dobrze. Jednak 17 marca 1917 roku rozpoczęła się persko-medyjska kontrofensywa w wyniku której wyparto Turków z Mezopotamii, a Irańczyków - do obecnej granicy. Na mocy Traktatu Wersalskiego Persja i Media uzyskały zajęte tereny (bez zachodniej Mezopotamii, którą oddano Arabii). W okresie międzywojennym kraj pogrążył się w kryzysie tak głębokim, że trwał on dużo dłużej niż w innych państwach. Z tego powodu oraz z powodu ciągłych zamieszek nie wzięto udziału w II wojnie światowej. 12 marca 1954 roku, przy poparciu ZSRR, Iran nałożył na Federację Persji i Medii embargo handlowe.
1 kwietnia 1963 roku, po praktycznie wojnie domowej między władzą, a ludem, obalono monarchię, a ajatollah Chomeini wprowadził Republikę Islamską. Zaczęto też jeszcze bardziej zacieśniać stosunki z ZSRR. Ostatnia próba zakończenia embarga, czego chciał dokonać Najwyższy Przywódca Maysam Adel 10 czerwca 2006 roku, zakończyła się 14 dniami zamieszek i zamachem stanu dokonanym przez prezydenta Alego Qasimiego, który przy poparciu ludu zabił i zajął miejsce Maysama Adela 24 czerwca 2006 roku. Ali Qasimi 19 sierpnia 2006 roku zaatakował Persję i Medię. Po początkowych drobnych sukcesach wojska irańskie zaczęły się wycofywać. Najważniejszą bitwą okazała się siedmiodniowa (od 9 września do 16 września) bitwa pod Heratem. Po niej Irańczycy stracili wszelkie nadzieje na zwycięstwo. 2 października armia persko-medyjska pojmała Alego Qasimiego i zajęła Kabul. Następnego dnia Najwyższy Przywódca podpisał bezwarunkową kapitulację. W wyniku postanowień konferencji w Teheranie, Iran oddał dużą część swoich ziem Persji i Medii, Indiom, ZSRR i Cesarstwu Chińskiemu. Na powstałej z reszty kraju Wolnej Republice Iranu utworzono strefy stabilizacyjne tych państw oraz Omanu i Jemenu.
Polityka zagraniczna[]
Iran dopiero zaczął przechodzić reformy ustrojowe. Wcześniej był krajem odciętym od świata. Nie ma tam żadnej sieci internetowej. Zaś działająca ambasada praktycznie znajduje się tylko w ZSRR i krajach arabskich. Teraz jednak ma on otwarte granice ze wszystkimi sąsiadami. Iran surowce energetyczne kupuje od ZSRR, ale według ostatniego postanowienia pełnoprawnego Parlamentu (w większości wybranego przez kraje stabilizujące sytuację irańską), zwróci się on także ku Federacji Persji i Medii.
Ustrój polityczny[]
Ustrój Wolnej Republiki Iranu można określić jako konstytucyjną republikę islamsko-zaratusztriańską.
Na czele państwa stoi dwóch Naczelnych Przywódców – jeden to Najwyższy Ajatollah islamski, a drugi to Najwyższy Przedstawiciel zaratusztriański. Najwyższy Ajatollah ma stosunkowo większą władzę, gdyż powołuje sędziów i oficerów. Oboje reprezentują Iran na arenie międzynarodowej (ważniejsze decyzje muszą tu podejmować razem), mają inicjatywę ustawodawczą (ustawy mogą proponować tylko razem) i prawo weta (każdy osobno), kontrolują także siły zbrojne, mogą rozwiązać rząd (wspólnie). Wybiera ich Rada Dwóch Religii, a oni mogą wybierać jej członków (wspólnie). Rada Dwóch Religii pełni też funkcje Trybunału Konstytucyjnego. Naczelni Przywódcy wybierani są na siedmioletnią kadencję.
Rada Ministrów na czele z Prezydentem jest organem władzy wykonawczej. Wyznacza ją Parlament i jest ona odpowiedzialna albo przed nim, albo przed oboma Naczelnymi Przywódcami.
Parlament irański to władza ustawodawcza. Jest jednoizbowy, składa się z 154 członków, przy czym co najmniej 15 członków musi być zaratusztrianami, a 10 – hinduistami. Parlament może zdymisjonować rząd poprzez większość kwalifikowaną w nadzwyczajnym głosowaniu, ale przy udziale wszystkich parlamentarzystów.
Ludność[]
Grupy etniczne: Irańczycy 85.7%, Uzbecy 5.7%, Hindusi 3.7%, Turkmeni 2.3%, Arabowie 1.3%, Persowie 1.2%, inni 0.1% (2006)
Co do religii, to prowadzone są badania. Wstępne wyniki wyglądają następująco:
islam szyicki 69.6%, zaratusztranizm 16.1%, islam sunnicki 10.4%, hinduizm 3.6%, inne 0.3% (2006?)
Gospodarka[]
Brak znaczniejszych danych dotyczących gospodarki Iranu. Handel zagraniczny stoi na bardzo niskim poziomie. Prawdopodobnie jest to gospodarka centralnie sterowana.
Armenia • Arabia • Azerbejdżan • Bahrajn • Bangladesz • Bhutan • Birma • Brunei • Cesarstwo Chińskie • Chińska Republika Radziecka • Cypr Południowy • Cypr Północny • Czeczenia • Filipiny • Gruzja • Indie • Indonezja • Iran • Izrael i Synaj • Japonia • Jemen • Kambodża • Katar • Korea • Laos • Malediwy • Malezja • Mongolia • Nepal • Oman • Palestyna i Synaj • Persja i Media • Sikkim • Singapur • Sri Lanka • Syria • Tajlandia • Turcja • Tuwa • Wietnam • Zjednoczone Emiraty Arabskie • Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
Terytoria autonomiczne: Ałtajska SRR • Buriacka SRR • Chakaska SRR • Jakucka SRR • Karakałpacka SRR • Kazachska SRR • Kirgiska SRR • Rosyjska FSRR • Turkmeńska SRR • Ujgurska SRR • Uzbecka SRR