Issa (z języka proto-virnajskiego Vi-s (u)- sa "Czarująca; zaklinająca; ta, co czaruje") - bogini lunarna, patronka aktywności poetyckich, gier, tańca, miłości i magii, zwłaszcza miłosnej, w mitologii mupujskiej. Czczona w różnych postaciach i pod odmiennymi imionami od okresu pre-osonijskiego (od V tysiąclecia p.n.e.) po XI-XV wiek n.e., nie tylko na terenie dzisiejszej Sagelii, ale również południowej Maurozji, północnej i środkowej Laudonii, a także wschodniej Lubii i Kerei. Jej kult przypuszczalnie pochodzi od wcześniejszych neolitycznych bogiń-opiekunek lasu i kobiecości oraz paleolitycznych patronek łowów i księżyca.
Etymologia[]
Badacze w XX i XXI w. całkiem dobrze poznali logograficzny zapis proto-virnajskich znaków sagelijskich, dzięki czemu można było odczytać imię bogini pojawiające się na reliefach, malowidłach i posągach oraz w pergaminowych tekstach źródłowych. Pojawia się w różnych odmianach: VISSA*, VISUSA*, ISESA*, VESISA*. Przypuszczalnie w języku proto-osonijskim, który dał początek proto-virnajskiemu, a w efekcie sagelijskiemu, moroskiemu, inaak i innym językom północno-osonijskim, brzmiało ono wehizuza* i wywodzi się od czasownika iwehi*- "czarować, rzucać urok, zaklinać, śpiewać, modlić się, malować glify". Zuza* to sufiks oznaczający imiesłów przymiotnikowy tłumaczony jako -ący. Forma iwehi* związek ze słowem waha*- noc, co w językach moroskich uległo rozszerzeniu w "pojęcia związane z nocą", np. w języku inaak współczesnym, ulegając procesowi palatalizacji- wox [x czytamy jako ɕ] - "księżyc", ahi- "urok, życzenie, moc"; wuxas- "coś magicznego". Z czasem w uległo w południowych dialektach proto-virnajskim zamianie w v, zaś ehi około 2500 r. p.n.e.ścieśniło się w ei, a następnie około 2000 r. p.n.e. w i. Około 1200-1100 r. p.n.e. wygłosowego v na Wyżynie Ralsam już nie wymawiano. Ewolucja wg Omo (2018) wyglądała następująco: wehizuza (3500 p.n.e.)-- weizuza (2800-2500 p.n.e.)- visusa/vissa (1800 p.n.e.)- issa (1200 p.n.e.).
Historia[]
Okres archaiczny[]
Zdaniem Susuó (2015) i Orama (1999, 2020) kult Issy pochodzi od wierzeń miejscowych, poświadczonych w danych archeologicznych jeszcze w okresie paleolitycznym. W ramach kompleksu tavkijskiego (około 15-14 000 lat p.n.e.) odnaleziono na kilku stanowiskach figurki kościane i z wypalanej gliny ukazujące ciężarną kobietę z cechami lamparta (w jaskini Sive- cętki, ogon, w jaskini Knumi-2 - futro, uszy i wibrysy, trzyma w dłoni figurkę małego lamparta- częsty przykład auto-prezentacji; w rozpadlinie Hinas A- malowidło kobiety z warkoczami ozdobionymi muszlami z lampartem i małym kociątkiem tego drapieżnika). Przypuszczalny związek lamparta z księżycem w paleolitycznym szamanizmie potwierdzają odkrycia z okresu kultury Czerwonych Malunków i kultury Białego Wilka. Z czasem zwiększyła się rola wilka, stopniowo oswajanego jako towarzysz grup ludzkich, potem udomowionego w centralnym Esakarze między czternastym, a jedenastym tysiącleciem p.n.e. W jaskini Knumi-3 sprzed około 11000 tys. odkryto nawet pochówek psów i łowców z figurkami kobiet ubranych w lamparcie skóry. Nie jest jasne, czy motyw lamparta i wilka identyfikowany był jako żeński, androgyniczny, żeńsko-męski, czy był symbolem statusu szamana, kobiecych stowarzyszeń, symbolem inicjacji lub znakiem "Pani Łowów" (Mambi 2023). Mógł nieść także metaforykę oniryczną, w tym motyw podróży szamańskiej, być może nawet symbolicznej wędrówki na księżyc jako siedziby duchów przodków lub duchów opiekujących się kobietami (Oram 2020).
W neolicie rola lamparta jako symbolu nasyconego lunarnymi i magicznymi metaforami mogła się wzmocnić i związać z rolą kobiet jako tkaczek i rolniczek, dających życie, a także odwołujących się do nieokiełznanego elementu kobiecości, związanego z połogiem, porodem i aktywnościami militarnymi. Według Susuó (2015) proto-Issa mogła być czczona w neolicie sagelijskim jako patronka górskich klanowych społeczności, opiekująca się pasterzami, którzy czasem schodzili do dolin, by zbierać owoce i łowić, a także plądrować rolnicze wioski, a wyprawom takim mogła przewodzić szamanka ze "sztandarem księżyca", może wykonanym w postaci zawiniątka z futra lamparta i wilka, z dodatkiem naszyjników z figurkami tych totemicznych drapieżników. Gdy około IV tys. p.n.e ludność zachodniej Sagelii nabyła od plemion zachodnich konie, wyprawy takie mogły wzmocnić pozycję mężczyzn w klanach, a symbol pantery nabrał więcej pierwiastka męskiego. W ten sposób proto-Issa stałaby się patronką wojny łupieżczej, być może uprawianej z dodatkiem środków halucynogennych. Oram (2024) sądzi, że Vanama, mupujski bóg burzy i pasterzy, też ukazywany jako pantera, był pierwotnie bóstwem żeńskim (proto-Issa) i jako brat lub mąż Issy w środkowym i dolnym neolicie stanowił jedynie jej aspekt. Kult Shimly, bogini lasów jako pół jelenia- pół człowieka mógł też stanowić wcielenie kultu Issy, jednak może wśród plemion związanych z bardziej nizinnymi obszarami. Wizerunki pantery na glifach naskalnych i ceramice, zaświadczone np. w stanowiskch Yavataak i Nali mogły służyć jako amulety chroniące przed atakiem tych zwierząt na wypasane stada. Około V tys. p.n.e. rzadsze są wizerunki lampartów na wschód od zlewiska Taamy, może ze względu na powolne cofanie się populacji tych kotowatych ku zachodnim pasmom górskim i wyżynom.
Okres chalkolitu[]
Wzorce kultowe kontynuowane były zarówno w identyfikowanym z ludnością Mön i proto-kereicką kręgu kultur późnego neolitu i eneolitu, jak i napływających od drugiej połowy IV tysiąclecia p.n.e. grup ludności proto-osonijskiej. Ludy te osiedlając się w dolinach rzeki Irat i Taamy przejmowały postać lamparciej bogini, być może łącząc go z wcześniejszym zwierzęciem kojarzonym z nocą, kobiecą siłą i magią- lisem. Hybrydowe wizerunki lisów i panter oraz lisów i niedźwiedzi odnaleziono w górnym biegu Taamy obok miasta Kasvi w 2009 r. Wizerunki bogiń z cechami lampartów bądź tymi zwierzętami jako towarzyszami są dobrze zaświadczone w materiale archeologicznym z zachodniej Sagelii, w kulturze Umknaam (XIV-XII w. p.n.e.), zwłaszcza ze stanowiska Umbat I, gdzie odkryto wizerunek Pani-Lamparta - kobiety, być może kapłanki, z małym kocięciem lamparta lubijskiego na jej ramieniu, strzelającą z łuku do wrogów bądź jeńców. Niewykluczone, że związane jest to z matriarchalnym typem władzy szamanki (Susuó 2011) bądź odwrotnie- zmilitaryzowanego kultu męskich stowarzyszeń pasterskich (Oram, 2024). Na pewno kontynuowano późnoneolityczny wzorzec proto-Issy jako patronki wypraw pasterskich przeciw ludom agrarny, może umocniło się to wskutek oddziaływania wpływów nomadzkich z zachodnich kultur wyżynnych i pół-nomadycznych. Na terenie wyżyny Kaiba pojawia się jednak nowy motyw- "księżycowego dysku" z dwoma lampartami z opływowymi kształtami. Być może te kamienne konstrukcje miały wymiar wróżebny, nawiązujący do podobnych zabytków z Orokii i Kandanii i były dowodem dyfuzji kulturowej i/lub handlu dalekosiężnego. Wraz z napływem narzędzi i broni z brązu od około 3000 r. p.n.e., częsty stał się motyw głowy lamparta na rękojeściach mieczy z brązu, zapewne o cechach rytualnych. Przypuszczalnie młode kapłanki, niekoniecznie wiązane z kultem militarnym, ale też tkackim, przechodziły inicjację jako młode "pantery" w wieku od 14 do 16 lat, a obejmowało to m.in. picie różnych wywarów, rysowanie znaków i testy sprawnościowe. Taka młoda kobieta, może podobnie jak w paleolicie, "stawała się" zwierzęciem drapieżnym, przyjmując jego cechy, jak dźwięk, krok czy instynkty. Podobnie mogli działać dowódcy oddziałów czy szamani prowadzący wojowników, np. w dolinie Ittik. Postać proto-Issy mogła być bóstwem opiekuńczym takiego oddziału, bądź klanu czy nawet plemienia.
Proto-Osonijczycy zaczerpnęli postać pierwotnej Wehizuzy z wierzeń autochtonów. Issa, jak wspomniano, jest nazwą pochodzącą z języka proto-virnajskiego, czyli praprzodka dzisiejszych języków północno-osonijskich (sagelijskiego, moroskiego, inaak i in.). W rekonstruowanym przez m.in. prof. Nonnu & Vaare & Mambi "Podręczniku mitologii pra-osonijskiej" (2014-2024) stwierdzono, że nie pojawia się podobna postać w wierzenach ludności centralnej Osonii, skąd prawdopodobnie wyszły ludy osonijskie w końcu V tysiąclecia p.n.e. Pojawi się jedynie postać Nodardory*, bogini nocy, która jest małżonką boga ognia i nie pojawia się samodzielnie. Nie jest jasne, jak brzmiało np. imię bogini księżyca i magii w językach proto- mön, a obecnie w folklorze tej mniejszości postać zwaną "Nocną Panią" mniejszości mönijska nazywa vurbali/ fmaltav, a obydwie są kalkami z sagelijskiego.
Okres mupujski[]
Badania archeologiczne i ikonografia[]
Znaleziska archeologiczne potwierdzają kult bogini Issy na terenie Sobali w paśmie Naklib, a także na Wyżynie Ralsam i Tavka. Zwykle w ikonografii klasycznej ( od XVII do XIV w. p.n.e.) przedstawiana jako młoda kobieta z lampartem u boku ( często tak rzeźbiona na Wyżynie Ralsam), futrem lamparta lub jako lampart z księżycową tiarą lub antropomorficzny lampart siedzący na księżycowej tarczy ( Wyżyna Tavka i Kaiba) lub wilkiem ( częściej w zachodniej Sagelii w regionach górskich; czasem jako połączenie lamparta i wilka ( dorzecze Iratu) albo lampart z kształtami kobiecymi ( tylko w miastach -państwach Smepav i Vari).
Na wyżynie Hirta na dzisiejszym pograniczu Sagelii i Laudonii od XX-XVII wieku p.n.e. czczony był jej odpowiedniki, znana z inskrypcji jako VE.HA.MA.HA.LI - Vyehamahali*- dziś Vāmalli- " Przepowiadaczka", z programem ikonograficznym nieco odmiennym od " Issy klasycznej" ( Säni 2008), z płaszczem z kory drzew i liści, wiankiem z półksiężycowych kształtów oraz pochodnią i czasem z borsukiem jako wierzchowcem.
Kult Issy w okresie mupujskim[]
Wyżyna Kaiba[]
Głównym ośrodkiem kultu tego bóstwa na obszarze Kaiby było miasto Uvamkipav, założone około XII w. p.n.e. jako osada myśliwska lub faktoria handlowa pobliskiego Knisdali, ufortyfikowanego miasta- państwa istniejącego od połowy XII do początku VII w. p.n.e. Na terenie Uvamkipav odkryto w 1998 r. budowlę zwaną Chramem Wilczym, gdzie odnaleziono kości wilków, lampartów i poroże jeleni. Wg Mambi (2017) była to reminescencja pradawnego paleolitycznego rytuału polowania łowców - szamanów na roślinożerców, utożsamiana z kosmogonicznymi mitami. Wg Säni (2014) pozostałości kości i poroża jeleni oraz kości i kłów drapieżników wskazuje na motyw " świata na opak"- gdzie kobiety, może zielarki, przebrane w stroje mające zmienić je w pantery, lwy i wilki - goniły mężczyzn, może wojowników - przebranych w jelenie. Może odzwierciedla to społeczno - religijne napięcie między grupami czy towarzystwami męskich i żeńskich czarowników, tak jak postawił hipotezę Mambi (2020). Nonnu (2021) wysnuł tezę, iż miejsce to jest zwykłym śmietniskiem szczątków zwierząt, które gościły na talerzach miejscowego gubernatora zamku, czy władcy - bądź miejscem hodowli drapieżników, które hodowane były w celach organizacji igrzysk czy rytualnych. Säni (2024) wskazuje jednak, że to twierdzenie wcześniejszego badacza jest mylną interpretacją sugerująca się późniejszym okresem mannijskim ( X-VIII w . p.n.e.). Na terenie Chramu Wilków przypuszczalnie Issa była czczona nie tylko przez orgiastyczne rytuały szamańskiej transformacji, ale także przez bardziej wysublimowane praktyki. W 2014 r. zespół badaczy na czele z Säni Kayasim odkrył tzw. Dzięwieciodzielny Zegar, stanowiący edukacyjny bądź kultowy ( może jedno i drugie) model faz księżyca. Był on w istocie mechanizmem prawdopodobnie wyposażonym w chwili stworzenia, między 950 a 820 r. p n.e. w pokrętła i łączniki, które umożliwiały odsłanianie i zakrywanie partii planszy złożonej z czarnej i białej barwy. Cykl miesięczny wymalowano także na ścianach Chramu, a na księżycu pojawiają się wizerunki lampartów i wilków bądź same łapy wilka lub cętki lamparta. Na ścianie C1 pochodzi artefakt " Damy Wilków", zapewne wizerunek Issy, w jedwabnej błękitnej tunice kapłanki, wokół której wilki i lwy przyjmują postaci ludzi, będący jej czarownikami ( Säni 2024) lub stanowi to symbol gwiazd, towarzyszy księżyca ( Nonnu 2021).
Na cześć Issy zbudowano także , w XVI i XIV w. p nie , chramy na terenach miast, odpowiednio : Mivgatbaap i Nosdôli, na wschodnim skraju Wyżyny Kaiba, gdzie jej kult łączony był z czcią dla leśnych i rzecznych bóstw popularnych wśród rolników. Issa była tam ukazana na ceramice z wypalanej gliny jako białofigurowa postać lub malowana na czarno i pokryta gwiazdami, może ( Nonnu 2014) było to nawiązanie do lamparta. Główne ofiary na jej cześć znajdowane w wyżej wspomnianych miast to wypalane gliniane figurki wojowników i postaci kobiecych, może szamanek i ciężarnych kobiet (może nawiązujące do aktywności płciowej i macierzyństwa jako domeny Issy), figurki kościane, a także ofiary zwierzęce - psy, koty, wilki i ptaki, szczególnie orły. Znaleziono też cztery szkielety lampartów i jedną kość rysia.
Około 1050 r. p.n.e. w Mitgavbaap powstała większa od poprzedniego obiektu kultowego świątynia Issy, o wysokości 12 m i długości 20 m, mieszcząca posąg kamienny ukazujący postać kobiecą z lampartem, ubrana w suknię z motywami półksiężyca. Na terenie chramu kontynuowano kult bóstw nocy i lasu poprzez ofiary ze zwierząt i najprawdopodobniej jeńców wojennych, na co wskazuje obecność szkieletów ze złamanymi kośćmi kręgowymi. Przypuszczalnie osoby takie miały status arystokratyczny, na co wskazują symbole rangi, jak złote i turkusowe pierścienie i brązowe miecze, niezabierane jeńcom. Być może byli oni " gośćmi bogini", (Nonnu 2014), na co wskazuje analogia z epoką mannijską i Epoką Książąt, gdzie jeńcy często byli traktowani jako "zaproszeni" do orszaku bogini i zabijani w celu podarowania towarzyszy dla bogini. Kult Issy na terenie wyżyny Kaiba jako łączonej z bóstwami leśnymi nie uległ zmianie przez cały okres mupujski,a także mannijski i post- mannijski aż do II-I wieku p.n.e., gdy w ikonografii następuje wyodrębnienie jej aspektu myśliwskiego na kilka postaci, może pochodzenia lubijskiego.