Język noliczański

język noliczański Noliki carg
Utworzenie:	Leto Atryda w 2007
Klasyfikacja:	języki kusajryckie
Lista conlangów

Język noliczański - język etniczny Noliczan i zarazem język liturgiczny wyznawców Nurhabima. Forma standardowa pochodzi z czasów rządów dynastii Ankawidów (ok. tysiąc lat temu); co za tym idzie dialekty różnią się dość znacząco.

Fonetyka

Samogłoski

Diagram przedstawiający samogłoski w języku noliczańskim.

	Przednie	Tylne
Przymknięte	i	u
Średnie	e ɛ e	o ɔ o
Otwarte	ɐ a a

Samogłoski /i u/ są zawsze wymawiane jako [i u], choć w nieakcentowanej pozycji przed /j w/ mogą ulegać delecji - miyan 'ciemny' częściej wymawia się [mjan]. Pozostałe trzy samogłoski mają warianty alofoniczne: [ɐ e o] występują w sylabach otwartych i przed nosówką, [a ɛ ɔ] gdzie indziej. Akcentowane /a/ jest jednak zawsze realizowane jako [a].

Spółgłoski

	Wargowe	Zębowe	Zadziąsłowe	Tylno- językowe	Krtaniowe
Zwarte	p b	t d		k g	ʔ -
Zwarto- szczelinowe		ts c	ʧ ʤ č j
Szczelinowe		s z	ʃ š	x (ɣ) x g	h
Nosowe	m	n		(ŋ) ng
Półotwarte	w	l		j y
Drżąca		r

Uwagi:

1. Spółgłoska /g/ jest wymawiana [ɣ] po samogłosce i między /r l j w/ a samogłoską.
2. Zwarcie krtaniowe nie jest zapisywane, pojawia się bowiem zawsze między dwiema samogłoskami i przed nagłosową samogłoską, np. raib 'miecz' wymawia się [rɐ'ʔib] czy anki 'czysty' jako ['ʔaŋki].
3. W formach czasownika de 'być', gdy występuje on po wyrazie kończącym się na bezdźwięczny obstruent, zamiast [d] wymawia się [t], np. Naus deš [nɐ'ʔus tεʃ] 'jesteś miły'. Czasownik ten nigdy nie jest akcentowany.
4. [t d n] są zębowe; [l r s z] są dziąsłowe
5. /s/ w wyrazach rdzennie kusajryckich występuje tylko w nagłosie, po i u oraz przed p t.

Akcent

Akcent pada na przedostatnią sylabę gdy wyraz kończy się na samogłoskę, a na ostatnią w przeciwnym wypadku. Końcowe h nie jest wymawiane ale wpływa na akcent: coluh 'biegnij' wymawia się [ʧo'lu]. W formach absolutywu i ergatywu liczby mnogiej rzeczowników akcent pada na przedostatnią sylabę, mimo że formy te kończą się na spółgłoskę.

Fonotaktyka

Maksymalna struktura sylaby to CVCC. Spółgłoska p nigdy nie pojawia się w wygłosie sylaby. Dopuszczalne zbitki w wygłosie to rb rd rj rg rt rc rč rm lj lg lc lč nd st št šk xt xk.

W złożeniach niedozwolonych zbitek unika się za pomocą samogłoski epentetycznej. Jest nią i lub e, używane gdy w sąsiedniej sylabie pojawia się już i.

Geminaty pojawiają się głównie na granicy morfemów i w zapożyczeniach. Wyjątkiem jest ss, wywodzące się z prakusajryckiego *ks, np. w wyrazie hisse '(on) się boi' (por. dinkerdyjskie hixšē, tulahijskie hiksā.

Gramatyka

Noliczański jest językiem fleksyjnym.

Rzeczownik

Rzeczownik w języku noliczańskim odmienia się przez przypadki i liczby. Liczba mnoga kończy się na -ak

Istnieje 5 przypadków: ergatyw, absolutyw, refleksyw, dopełniacz i adwerbial. Refleksyw służy jako wykładnik strony zwrotnej, a adwerbial wyraża sposób w jaki wykonywana jest czynność ("bawi się dobrze", "lata jak orzeł", "mówi po noliczańsku").

Nie ma rozróżnienia między rzeczownikiem a przymiotnikiem. Rzeczownik o znaczeniu przymiotnika stojąc przed innym rzeczownikiem zawsze jest w absolutywie.

Deklinacje

Deklinacja I - rzeczowniki kończące się na -a - przykład: čida 'dzień'

przypadek	l.poj.	l.mn
absolutyw	čida	čidak
ergatyw	čidal	čidoš
dopełniacz	čidaha	čidane
refleksyw	čidam	čidamak
adwerbial	čidara

Rzeczowniki zakończone na -nna mają w dopełniaczu i refleksywie liczby mnogiej końcówki -nne i -mmak: bizdinna 'broń': bizdinne: bizdimmak.

Deklinacja II - rzeczowniki kończące się spółgłoską - sabax 'pies'

przypadek	l.poj.	l.mn
absolutyw	sabax	sabaxak
ergatyw	sabaxal	sabaxuš
dopełniacz	sabaxo	sabaxne
refleksyw	sabaxam	sabaxmak
adwerbial	sabaxa

W dopełniaczu i refleksywie liczby mnogiej tej deklinacji dochodzi często do sandhi: erzab 'pierś' -> erzammak a nie **erzabmak. Niekiedy pojawia się też epentetyczne a, np. dušt 'dziura' -> duštane. Rzeczownik nan 'matka' odmienia się zasadniczo według tej deklinacji, ale ma końcówki -ok -oš w absolutywie i ergatywie liczby mnogiej.

Deklinacja III - rzeczowniki zakończone na -e, -o - pire 'czyn'

przypadek	l.poj.	l.mn
absolutyw	pire	pirayak
ergatyw	pirail	pirayuš
dopełniacz	pireha	piraine
refleksyw	pirayam	piraimak
adwerbial	piraya

Wymiana e:ay i o:aw w tej deklinacji wynika z pochodzenia noliczańskich /e o/ z prakusajryckich dyftongów /ai au/.

Deklinacja IV - rzeczowniki zakończone na -i, -u - mabu 'babcia'

przypadek	l.poj.	l.mn
absolutyw	mabu	mabuyak
ergatyw	mabul	mabuš
dopełniacz	mabuha	mabune
refleksyw	mabuyam	mabumak
adwerbial	mabuya

Deklinacja rzeczownika mek 'ludzie'

Rzeczownik ten występuje tylko w liczbie mnogiej:

przypadek	l. mn.
absolutyw	mek
ergatyw	mekal
dopełniacz	meke
refleksyw	mekam
adwerbial	mekaya

Rzeczowniki relacyjne

W noliczańskim nie ma przyimków. Zastępują je tzw. rzeczowniki relacyjne, używane z dopełniaczem. Dzielą się one na dwie grupy

Do grupy pierwszej należą wyrazy będące istotnie rzeczownikami z punktu widzenia fleksji. Stosowane w adwerbialu, odpowiadają znaczeniem indoeuropejskich przyimkom. Mogą one być też stosowane w innych przypadkach jako nazwy relacji czasoprzestrzennych, jak również wchodzić w skład złożeń. Tak funkcjonuje większość noliczańskich rzeczowników relacyjnych:

absolutyw	znaczenie	adwerbial	znaczenie
bag	brak	baga	bez
ger	lewa strona	gera	po lewej
gul	zewnętrze	gula	na zewnątrz
had	przeciwna strona, przeciwieństwo	hada	naprzeciw
kuz	środek	kuza	przez
lig	przód	liga	przed
mitwa	podobny	mitwara	jak (poetyckie)
nin	dół	nina	poniżej
pan	góra	pana	powyżej
reg	cel	rega	dla (korzyści)
še	wnętrze, środek	šaya	wewnątrz
tay	prawa strona	tayra	po prawej
xam	tył	xama	za; po
zain	opinia	zaina	według

Do grupy drugiej należą wyrazy nieodmienne. Można by je określić mianem przyimków gdyby nie fakt, że są one postrzegane jako należące do tej samej kategorii gramatycznej co grupa pierwsza. Należą tu:

rzeczownik relacyjny	znaczenie
alli	między
aya	na (coś)
bil	dla (kogoś)
mi	w
ri	z (skąd?)
ta	z (kimś)
xi	o
ye	podczas
yu	do

Gdy nie wpływa to na zrozumiałość wypowiedzi, rzeczowniki relacyjne mogą być pominięte. Zdanie "wchodzę na dach" można przetłumaczyć jako xanerdo yu tazgan, lub - zwłaszcza w mowie potocznej - xanerdo tazgan.

Czasownik

Czasownik odmienia się przez czasy: teraźniejszy, przyszły, przeszły i aoryst w trybie oznajmującym oraz teraźniejszy i przeszły w trybie optatywnym. Czasownik odmienia się też przez osoby, zgadzając się z absolutywnym argumentem zdania. W przypadku wyrazów nieodłącznie posiadanych czasownik zgadza się z posiadaczem: ni gi abronu 'moje oko odwróci się', ale ni sabax abrut 'mój pies odwróci się'.

Istnieją cztery koniugacje, ze względu na końcówkę wyrazu (a-tematowa, i-tematowa, u-tematowa, spółgłoskowa). Z powodu braku bezokolicznika formą słownikową jest 3. sg. czasu teraźniejszego. Czasowniki zakończone na -eh i -oh odmieniają się według i-tematowej i u-tematowej, a w innych formach "ujawnia się" samogłoska a przed samogłoską tematyczną: šakroh 'zaczyna od nowa', w pierwszej osobie l.p. šakraun.

Czas teraźniejszy i tr. rozkazujący

		a-tem.	i-tem.	u-tem.	spółgł.
l. poj.	1.	-an	-in	-un	-en
	2.	-aš	-iš	-uš	-iš
	3.	-a	-e	-o	-i
l. mn.	1. ekskl.	-axt	-ixt	-uxt	-ixt
	1. inkl.	-al	-il	-ul	-il
	2.	-ar	-er	-or	-ar
	3.	-a	-i	-u	-a
tr. rozkazujący		-ah	-ih	-uh	-eh

Rozkaz kierowany jest do absolutywnego argumentu zdania, stąd:

• Serd motah.
  • Niech otworzą się drzwi.
  • Otwórz drzwi!
• Cil serd motah.
  • Niech przez ciebie drzwi będą otwarte.
  • Ty otwórz drzwi!

Czas przeszły i optatywy

Czas przeszły i optatywy (zwykły i przeszły) są tworzone przez interfiksy dołączane przed końcówkami czasu teraźniejszego:

	a-tem.	i-tem.	u-tem.	spółgł.
cz. przeszły	-ag-	-ig-	-ug-	-(i)g-
optatyw zw.	-ap-	-ip-	-up-	-(i)p-
optatyw przeszły	-ač-	-ič-	-uč-	-(i)č-

W koniugacji spółgłoskowej występowanie lub nie epentetycznego -i- jest uwarunkowane eufonią, dlatego nie można go dokładnie przewidzieć. Występuje też sandhi, np. lini 'widzi' -> limbi 'oby widział'.

Czas przyszły

		a-tem.	i-tem.	u-tem.	spółgł.
l. poj.	1.	-ana	-eni	-onu	-ena
	2.	-aša	-eši	-ošu	-iša
	3.	-at	-it	-ut	-at
l. mn.	1. ekskl.	-axta	-ixti	-uxtu	-ixta
	1. inkl.	-ala	-eli	-olu	-ala
	2.	-ara	-eri	-oru	-ara
	3.	-at	-it	-ut	-at

W języku kolokwialnym czas przyszły jest rzadko używany, zamiast niego występuje czas teraźniejszy lub optatyw.

Aoryst

		a-tem.	i-tem.	u-tem.	spółgł.
l. poj.	1.	-ahan	-ayan	-awan	-ehan
	2.	-ahaš	-ayaš	-awaš	-ehaš
	3.	-aha	-aya	-awa	-ehi
l. mn.	1. ekskl.	-ahaxt	-ayaxt	-awaxt	-ehaxt
	1. inkl.	-ahal	-ayal	-awal	-ehal
	2.	-ahar	-ayar	-awar	-ehar
	3.	-aha	-aya	-awa	-ehi

Aoryst to czas uniwersalny - używa się go mówiąc o rzeczach które są zawsze prawidziwe: Nehad paldi da 'niebo jest niebieskie'.

Imiesłowy

Zakres użycia imiesłowów jest większy niż w języku polskim z powodu braku zdań podrzędnie złożonych.

		a-tem.	i-tem.	u-tem.	spółgł.
współczesny	absolutywny	-as	-is	-us	-is
	ergatywny	-aka	-ika	-uka	-ika
	refleksywny	-aspa	-ispa	-uspa	-ispa
uprzedni	absolutywny	-azi	-ezi	-uzi	-ezi
	ergatywny	-ada	-ida	-uda	-ida
	refleksywny	-azim	-izim	-uzim	-izim

Czasowniki nieregularne

Występują jedynie trzy czasowniki nieregularne: de, xo, jat 'być, robić, mieć / istnieć':

Czas teraźniejszy i tryb rozkazujący

		de	xo	jat
l. poj.	1.	den	xun	jan
	2.	deš	xoš	jaš
	3.	de	xo	jat
l. mn.	1. ekskl.	dext	xoxt	jaxt
	1. inkl.	dail	xaul	jal
	2.	der	xor	jar
	3.	de	xo	jat
tr. rozkazujący		day	xaw	-

Czas przyszły

		de	xo	jat
l. poj.	1.	dine	xuno	jane
	2.	deše	xošo	jace
	3.	dede	xot	jate
l. mn.	1. ekskl.	dixte	xuxto	jaxte
	1. inkl.	dayle	xawlo	jalle
	2.	dere	xoro	jatre
	3.	dede	xot	jate

Aoryst

		de	xo	jat
l. poj.	1.	dan	xawan	jin
	2.	daš	xawaš	jiš
	3.	da	xawa	jit
l. mn.	1. ekskl.	daxt	xawaxt	jehaxt
	1. inkl.	dal	xawal	jehal
	2.	dar	xawar	jehar
	3.	da	xawa	jit

Czas przeszły i optatywy

	de	xo	jat
cz. przeszły	ag-	xuk-	jag-
optatyw zw.	ab-	xup-	jab-
optatyw przeszły	ač-	xuč-	jač-

Czasowniki de i jat występują w czasie przeszłym i optatywach z końcówkami koniugacji i-tematowej, a xo - z końcówkami u-tematowej.

Imiesłowy

Wszystkie czasowniki nieregularne są nieprzechodnie, więc mają jedynie imiesłowy absolutywne.

	de	xo	jat
współczesny	diyast	xuwast	jast
uprzedni	dezi	xozu	jazi

Czasownik jat, użyty w aoryście, oznacza nie tylko 'mieć', ale też 'istnieć'. W innych czasach może oznaczać 'znajdować się'.

• Uramešak la jit.
  • Smoki nie istnieją.
• Ni do xaškak jit
  • Mam dwóch młodszych braci. (dosłownie: Moi dwaj młodsi bracia istnieją.)
• Nudaziro mi jan
  • Jestem w łazience.

Zaimki

Zaimki w absolutywie są zazwyczaj pomijane w zdaniach, ich uwzględnienie to forma emfazy ("to właśnie on"). W innych przypadkach zaimki nie mogą być pominięte. Poza tym funkcjonują tak jak w języku polskim.

		absolutyw	ergatyw	dopełniacz	refleksyw
l. poj.	1.	ne	nal	ni	nam
	2.	če	čil	či	čim
	3. (żywotny)	to	taul	tawa	tum
	3. (nieżywotny)	co	caul	cawa	cum
l. mn.	1. ekskl.	xe	xi	xine	xemak
	1. inkl.	lu	luš	lone	lomak
	2.	re	raiš	rene	remak
	3. (żywotny)	tak	taš	tane	tamak
	3. (nieżywotny)	cak	šaš	cane	camak

Słowotwórstwo

Najczęstszym procesem słowotwórczym jest dodawanie sufiksów na końcu wyrazu. Najczęściej stosowane sufiksy to:

• -m - dodany do rdzenia czasownika, tworzy nazwę wykonawcy czynności traktowanego w zdaniu jako absolutyw:
  • kumle 'słuchać' -> kumlim 'słuchacz

• -ji tworzy nazwę czynności widzianej z punktu widzenia dopełnienia bliższego (działa jak w językach akuzatywnych):
  • moswa 'zwyciężać' -> moswaji 'klęska (być zwyciężonym)'

• infiksacja a (w koniugacji spółgłoskowej sufiks zerowy) tworzy nazwę akcji czynności widzianej z punktu widzenia podmiotu:
  • karzi 'całować' -> karz 'pocałunek'
  • bahri 'umierać' -> bahar 'śmierć' (-hr nie jest dozwolone w wygłosie)
  • čilko 'śpiewać' -> čilkawa 'śpiew'

• -ad - dodany do rdzenia czasownika (po zastosowaniu infliksacji a), tworzy nazwę wykonawcy czynności traktowanego w zdaniu jako ergatyw:
  • juke 'polować' -> jukayad 'myśliwy'

• -dan (po bezdźwięcznej -tan) lub -an tworzą rzeczowniki abstrakcyjne:
  • zibo 'wierzyć' -> zibudan 'wiara'
  • naus 'życzliwy' -> naustan 'życzliwość'
  • amlij 'biedak' -> amlijan 'bieda'

• -zir, -ar i -hal tworzą nazwy miejsc:
  • nuda 'myć się' -> nudazir 'łazienka'
  • mend 'dom' -> mendar 'teren zamieszkany'
  • sange 'dym' -> sangehal 'komin'

• -i (po samogłosce -ni) tworzy nazwy mieszkańców miejsc:
  • Yoked -> Yokedi
  • Šilkarya -> Šilkaryani
• ten sam sufiks może być użyty do tworzenia nazw osób ze względu na wiek czy stan zdrowia:
  • došod '12' -> došodi 'dwunastolatek'
  • xiwart 'gruźlica' -> xiwarti 'gruźlik'

• -ata tworzy nazwy zawodów:
  • jiya 'owca' -> jiyata 'pasterz'
  • awcig 'ciasto' -> awcigata 'cukiernik'

• Formy z tym przyrostkiem nie dotyczące zawodów mają znaczenie pejoratywne, np.
  • bišk 'brzuch -> biškata 'grubas'
  • aryax 'dziwka' -> aryaxata 'dziwkarz'

• -aštu tworzy nazwy ideologii i dziedzin wiedzy:
  • četik 'wolny' -> četikaštu 'liberalizm'
  • zilcu 'budować' -> zilcuaštu 'architektura'

• -nna tworzy nazwy narzędzi:
  • bizde 'walczyć' -> bizdinna 'broń'
  • nurba 'oświetlać' -> nurbanna 'żarówka'

• -wa oznacza rozpoczęcie czynności:
  • jire 'spać' -> jiriwa 'zasypiać'

• -ze oznacza zakończenie czynności:
  • jire 'spać' -> jirize 'budzić się'

• -ba oznacza dążenie do osiągnięcia celu:
  • nur 'światło' -> nurba 'oświetlać'

• -go (z wariantami -igo i -ko) oznacza używanie czegoś:
  • jebax 'gardło' -> jebaxko 'krzyczeć'

Jedynym przedrostkiem jest mo-, wyrażający negację, np. moanki 'nieczysty', mobahrim 'nieśmiertelny'.

Noliczański posiada też liczne złożenia. Są one zwłaszcza typu tatpurusa, np. duštisabax 'jamnik' (dosłownie: dziura-pies). Częste są też złożenia czasownik-rzeczownik, np. čilkuruxpa 'kumak' (dosłownie: śpiewać-żaba).

Istnieje też reduplikacja, ale nie można uznać jej za proces ściśle słowotwórczy. Służy ona wyrażenia intensywności. W wyrazach kończących się na samogłoskę po prostu powtarza się ostatnią sylabę:

• ni pana 'nade mną' - ni panana 'wysoko nade mną'.

W wyrazach kończących się na spółgłoskę reduplikacja jest bardziej skomplikowana. Spółgłoska wygłosowa ulega geminacji, a po niej pojawia się samogłoska ją poprzedzająca. Dźwięczne obstruenty ulegają ubezdźwięcznieniu:

• uzgar 'wojna' - uzgarra 'wielka wojna'
• otug 'głupi' - otukku 'bardzo głupi'

Reduplikacja nie dotyczy wyrazów kończących się na zbitki spółgłoskowe

Składnia

Obowiązuje szyk zdania SOV, wyraz określający stoi przed określanym. Pytania o rozstrzygnięcie tworzy się umieszczając wyraz mu 'czy' przed zdaniem, pytania o uzupełnienie za pomocą wyrazów takich jak ke 'co', kam 'kto' czy kayye 'kiedy'. W przeciwieństwie do języków indoeuropejskich, w pytaniach nie ma szyku przestawnego:

• Šarb ke da? 'Czym jest miłość?'
• Cukwabil kam bahraga? 'Kogo zabił barbarzyńca?'

Spójniki

Język noliczański posiada następujące spójniki:

• ahno 'czyli': otug ahno kordo bag 'głupi, czyli bez głowy'
• ašt 'bo': nal kel tehma ašt waršib jat 'piję wodę, bo jest upał'
• bil 'aby': jolen bil bizdin 'żyję aby walczyć'
• sax 'ale': la nokri da, sax arzu 'to nie sokół, ale orzeł'
• ul 'lub': cetixtan ul bahar 'wolność albo śmierć'
• wa 'i': axcin wa binat 'chłopak i dziewczyna'
• la... wa... 'ani... ani...': la cidaha wa horo 'ani za dnia, ani w nocy'

Konstrukcje modalne

Noliczański nie ma czasowników modalnych. Zastępują je konstrukcje z rzeczownikiem w adwerbialu:

• koj - chętny
  • nal koja cilkut 'chcę śpiewać' (dosłownie: 'chętnie zaśpiewam')
• agik - umiejętny
  • taul agika janjarawa 'on umie pisać'

Pismo

Język noliczański zapisywany jest we własnym świecie sylabariuszem noliczańskim, zastępczo alfabetem łacińskim.

Dialekty

Dialekt zachodni:

• nieakcentowane [e o] przechodzą w [i u]
• standardowemu [ɐ] odpowiada [e] lub [ɨ]
• [t k] w wygłosie sylaby przechodzą w [s x]
• /b d dʒ/ między samogłoskami są wymawiane jako [β ð ʒ]
• /x g/ w otoczeniu samogłosek przednich mają alofony [ç j]
• zbitki /br tr dr kr/ przechodzą w /bb tt dd kk/
• konstrukcje w rodzaju stoję robiąc używane w znaczeniu angielskich czasów z serii Continuous.

Dialekt wschodni:

• zamiast [ɣ z] występuje we wszystkich pozycjach [g dz] (archaizm)
• nowe fonemy /q ɢ/ w zapożyczeniach z jokeckiego
• spółgłoski /p b t d ts dz tʃ dʒ k g q ɢ/ wymawiane są jako [p b̥ tʰ d̥ tsʰ d̥z̊ tʃʰ d̥ʒ̊ kʰ ɡ̊ qʰ ɢ̥] w nagłosie sylaby i [p t ts tʃ k q] bez różnicy dźwięczności w wygłosie
• w wyniku uproszczenia pewnych zbitek spółgłoskowych i zaniku geminacji pojawia się iloczas
• tendencje do zaniku ergatywności i – zwłaszcza w mowie niższych warstw społecznych – inkorporacji dopełnienia bliższego

Teksty przykładowe

Bajka Schleichera

Oryginał

Ečano pana, kumalo bag jiya nincuruš lingi: tane dena motul haram ohilund usoreg wa motal war šuhad pudaga wa motal mer ehrala mehindige. Jiyal nincurre bil zahlaga: "Ni pilajo dendawa jit ašt nincuruš mehindic meral lineha". Nincuruš zahlaga: "Kumlih, ya jiya, zine pilajne dendawa jit saul linic: razwima merul či kumalo ri nist yenhar izbaha. Wa jiyaha la kumal jit". Saul kumlike jiya buškero yu čolugo.

Litania przeciw strachowi

Oryginał

La dibala hissen, hissidanal dast bahraha.
Hissidan sej bahar da, sax war cehnixtan mehindaha.
Sawa hada pigleni
Ya ni pana wa kuza zelah.
Wa so zelaka xama, ni dasto gi sawa dodeha abronu.
Hissidan zelaka mi lam jate.
Ne jane kehud.