romański rumã — MAF: /ru.'mã/ | |
---|---|
Utworzenie: | Rémy w 2007/2008 |
Używany w (Jawia): | Bursztynowe Wybrzeże Namsza Romania Wolne Miasto Rzem Zagórze |
Ilość mówiących (Jawia) | 41 039 002 (ok. ¾ w Romanii) |
Ilość mówiących (faktyczna) | 2 |
Sposoby zapisu: | poszerzony alfabet łaciński |
Typologia: | fleksyjny SVO, okazjonalnie SOV |
Klasyfikacja: | języki jaruzyjskie dolnojaruzyjskie remańskie północnoremańskie romański |
Status urzędowy | |
Język urzędowy (Jawia): | Romania Rzem III |
Język pomocniczy (Jawia): | Wolne Miasto Rzem |
Język mniejszości (Jawia): | Namsza Zagórze |
Oficjalna regulacja: | Akademia Romańska Academia Rumană |
Przykład | |
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Totili homi se naştẽ libri e igai în demnitate e în drepti e, dotati cu raţiune e cuştiînţa, dobẽ cupurtar-se uni cu alti frătrănarmente. | |
Lista conlangów | |
Język romański (rumã, linyua rumană) to język remański używany przez około 40 milionów ludzi w charakterze języka ojczystego, z czego większość z nich zamieszkuje Romanię. Poza Romanią, status języka urzędowego ma w trzecim sektorze Wolnego Miasta Rzemu, jest też w całym mieście jednym z ośmiu języków pomocniczych. Statusem języka mniejszości narodowej cieszy się w Namszy i Zagórzu. Literacki romański wykształcił się w XVIII wieku na bazie dialektów centralnych, na jego rozwój wpłynęły jednak także inne warianty i gwary, a także – w niewielkim stopniu – języki jaruzyjskosłowiańskie.
Romański jest najbardziej postępowym z języków, które wywodzą się z klasycznego rzemskiego, jednak większość słów – około 93% ma bezpośrednio rzemską etymologię. Tylko 2% to leksykalne zapożyczenia słowiańskie. Pozostałe 5% to tzw. zapożyczenia wtórne, słowa rzemskiego pochodzenia, które nie mają kontynuantów romańskich i zostały zapożyczone przez język literacki na przestrzeni dziejów. Najbliższym romańskiemu językiem jest północny wariant języka kalderańskiego.
Rozmieszczenie geograficzne
Jaruzja
Romania
Wg konstytucji Romanii, romański jest urzędowym językiem tego kraju. Status ten formalnie uzyskał w roku 1969, jednak cieszył się pewnymi przywilejami już wcześniej, poczynając od 1511 roku, kiedy to założono Akademię Romańską. Język romański jest językiem publikacji rządowych i prawnych – umowy sporządzone w językach regionalnych muszą obowiązkowo być przetłumaczone. Uczniowie mogą uczyć się w trzech językach regionalnych – buniewskim, greckim i namszańskim (zależnie od regionu) – zajęcia z literatury romańskiej odbywają się jednak obowiązkowo po romańsku. Również reklamy w językach regionalnych i obcych muszą być przetłumaczone na romański.
Wolne Miasto Rzem
Na mocy ustawy o językach remańskich, romański jest, razem z rzemskim, urzędowym językiem w trzecim sektorze Rzemu, oraz wraz z pozostałymi językami remańskimi, pomocniczym językiem na obszarze całego Wolnego Miasta. W Rzemie działa filia Akademii Romańskiej, która wydaje normatywny słownik rzemsko-romańsko-rzemski. Wg oficjalnych danych, 22% mieszkańców Rzemu mówi po romańsku, z czego dla 68% jest to język ojczysty. Jednocześnie, wszyscy zadeklarowali znajomość języka rzemskiego, z czego dla 32% jest to pierwszy język.
Bursztynowe Wybrzeże
Romański, mimo że nie posiada na Bursztynowym Wybrzeżu żadnego urzędowego statusu, jest językiem dość dużej mniejszości Romańczyków, zamieszkującej głównie Scytię. Odegrał również ważną rolę w standaryzacji północnych dialektów kalderańskich, co widoczne jest przede wszystkim w składni i leksyce. Podobną rolę dla południowych dialektów, chociaż w dużo mniejszym stopniu, odegrały gwandalijski i macedoński.
W 2009 roku planowane jest referendum na obszarze Scytii, mające na celu poznanie opinii mieszkańców nt. wprowadzenia w regionie romańskiego jako języka regionalnego. Referendum będzie wiążące, jeśli frekwencja przekroczy ⅔ uprawnionych do głosowania i większość z nich (50% + 1 głos) poprze wniosek.
Namsza
Romański jest oficjalnie uznawany jako język mniejszości narodowej w Namszy, na takich samych zasadach jak namszański funkcjonuje w Romanii. Jest używany w tej części kraju, która stanowiła część Romanii po rozbiorach Namszy w latach 1669 i 1699. Ostatnie próby ograniczenia praw mniejszości romańskiej w Namszy, m.in. ograniczenie użycia języka w urzędach, spotkały się z dezaprobatą romańskiego rządu, który zapowiada podobne działania wobec mniejszości namszańskiej.
Zagórze
Romański jest oficjalnym językiem mniejszości w Zagórzu, gdzie ludność romańskiego pochodzenia stanowi 11% całej populacji. Zakres używania romańskiego jest tu znacznie szerszy niż w innych krajach, w których język ten nie jest urzędowy, łącznie z emisjami w telewizji i radiu bez tłumaczenia na zagorski. Romański jest także obowiązkowym przedmiotem od czwartej klasy szkoły podstawowej.
Inne kraje i kontynenty
Romański nie jest najpopularniejszym językiem obcym. Chociaż w wielu krajach można wybrać go w szkole jako jeden z języków obcych, zwykle uczniowie wybierają dużo powszechniejsze i bardziej użyteczne języki słowiańskie. Promocją języka romańskiego na całym świecie zajmuje się organizacja Arăganţala Rumană, która organizuje kursy i egzaminy certyfikatowe dla uczniów i studentów.
Historia
Fonologia
W skład systemu głosek języka romańskiego wchodzi 27 spółgłosek, 16 samogłosek i 31 dyftongów.
Spółgłoski
Wargowe | Wargowo-zębowe | Międzyzębowe | Dziąsłowe | Zadziąsłowe | Retrofleksyjne | Podniebienne | Miękkopodniebienne | Języczkowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m | n | ɲ | |||||||
Zwarte | p b | t d | (c) (ɟ) | k g | ||||||
Szczelinowe | f | s z | ʃ | (ʂ) | x | |||||
Aproksymanty | (β̞) | j | ||||||||
Drżące | r | (ʀ) | ||||||||
Boczne aproksymanty | l | ʎ | ||||||||
Afrykaty | ʦ | tʃ͡ dʒ͡ | (tʂ͡) |
Uwagi:
- /c/ i /ɟ/ są alofonami /k/ i /g/ w zbitkach <chi>, <che>, <ghi> i <ghe>
- /β̞/ jest alofonem /b/ między samogłoskami
- /ʀ/ jest dźwiękiem archaicznym, występuje w tzw. "mowie scenicznej" i niektórych dialektach zachodnich
- /ʂ/ i /tʂ͡/ zastępują /ʃ/ i /tʃ͡/ w dialektach północnych
Samogłoski
Przednie | Centralne | Tylne | |||
Przymknięte | |||||
Prawie przymknięte | |||||
Półprzymknięte | |||||
Średnie | |||||
Półotwarte | |||||
Prawie otwarte | |||||
Otwarte |
Uwagi:
- samogłoski w nawiasach nie występują w standardowej wymowie romańskiej. Pojawiają się w dialektach, które rozróżniają jakość akcentowanych i nieakcentowanych samogłosek. W takim systemie dźwięki łączą się w pary akcentowany-nieakcentowany: /i/-/ə/, /ɨ/-/ə/, /u/-/ə/, /o/-/ɔ/, /e/-/ɛ/, /a/-/ɐ/. /ə/ nie zmienia wartości niezależnie od pozycji. Obserwuje się wkraczanie tego zjawiska także do wymowy standardowej, poza dialektami często występuje też w piosenkach. Paradoksalnie, nieregularny akcent romański sprawia, że takiej wymowy łatwiej się nauczyć, niż tej rekomendowanej przez słowniki i organy standaryzacyjne.
- romański nie rozróżnia iloczasu ani dla samogłosek, ani dla spółgłosek. Długość samogłoski nie jest więc dystynktywna i nie ma znaczenia w mowie.
- /ɛ/, /a/, /ɔ/, a także, w dialektach w których się pojawiają, /e/, /ɐ/ i /o/, mają swoje odpowiedniki nosowe.
Dyftongi
W zasadzie każda samogłoska może utworzyć dyftong z półsamogłoskami /j/ i /w/. Wyróżnia się dyftongi /ij/, /iw/, /jɨ/, /ɨw/, /ju/, /uj/, /jə/, /əj/, /əw/, /jɛ/, /ɛj/, /ɛw/, /wɛ/, /je/, /ej/, /ew/, /we/, /ɔj/, /jɔ/, /ɔw/, /oj/, /jo/, /ow/, /aj/, /ja/, /aw/, /wa/, /ɐj/, /jɐ/, /ɐw/ i /wɐ/. Dyftongi nosowe są allofonami niektórych dyftongów w niektórych pozycjach i z tego powodu nie wyróżnia się ich w powyższym wyliczeniu.