Ludy osonijskie

Ludy osonijskie (j. osonijski- Osō-ma)- ogół grup etnicznych posługujących się językami osonijskimi, zamieszkującymi środkowo-wschodnią część Esakaru, od Maurozji po Kilungię.

Historia badań

Podobieństwa między językami i narzeczami osonijskimi zauważono już około V i VI wieku n.e., gdy w Świadectwach z Venta, anonimowym dokumencie osonijskim, kronikarz lokalnego możnowładcy zapisał w piśmie vani, abugidzie będącej syntezą logosylabicznego pisma kilungijskiego klasycznego, "run" rewahijskich, następujące słowa: Przechodząc wyżynę Venta, słyszę ludzi mówiących całkiem odmiennie, niż w delcie Rzeki Smoczej [Li'mady]. Ludzie z Matai [północnej Osonii] mówią jeszcze inaczej, szorstko i szybko, a w Górach Nevthabi [Sobalach w Sagelii] tak, jakby lampart syczał i to w mowie jelenia. Ale na tym szlaku wszystkie te osobliwe ludy i nasz lud rodzimy mają zbliżone słowa na "wodę", "ptaka", "człowieka", czy "jeść". Myślę, że zostało im to po czasie, gdy bóg rolnictwa ulepił każdego i nauczył rzeczy ważnych wedle świętych przykazów, a im to wpojone było. Do dziś chyba to zachowują. W VIII w. sagelijski uczony Skammi z Arilamu zauważył podobieństwo między dialektami mupujskimi (prasagelijskimi) a moroskimi. Kibada, tobojska uczona sagelijska z VII w. zawarła w kilku dziełach porównania gramatyki narzeczy archaicznego języka sageliskiego i języka hirtajskiego (północno-laudońskiego). W XIII i XIV w. reformy religijne w toboizmie wywołały płodniejsze piśmiennictwo w językach narodowych centralnego Esakaru, w tym zwłaszcza w językach Osonii, Laudonii i Karenii. Najwcześniej historiografia "osonijska" rozwinęła się w Kilungii, gdzie już w VIII w. historycy dostrzegali podobieństwo dialektów puickich z językami południowej Osonii.

Tradycyjna koncepcja podziału grup osonijskich zakładała wyróżnianie czterech tzw. klasycznych grup- północnej (morosko-sagelijskiej), środkowej (osońsko-laudonijskiej), wschodniej (niputyjsko-kareńskiej) i południowej (kilungijskiej). Pogląd ten zmienił się wraz z pracą Ire Sinoka z 1918 r., gdzie na podstawie terenowych badań językowych w latach 1902-1916 wyróżnił języki północne (moroski, sagelijski, inaak, północnoosoński vosu, ), środkowe (laudoński i osoński centralny), wschodnie i południowe (kareński, niputyjski, booata, madaickie z pd. Osonii) oraz języki puickie (kilungijski, siven, itug i wymarłe dialekty smava). Poparli go m.in. Ražmul (1924), Isime (1931) i Soi (1938). Isime (1940) uważał, że początku grup osonijskich należy doszukiwać się w kulturze Ovam z zachodniej Laudonii w V tysiącleciu p.n.e. Podzielił języki osō na zachodnie (osoński centralny, laudonickie), północne (moroski, inaak, sagelijski, północnoosoński vosu), wschodnie (niputyjski, kareński) i południowe (booata, madaickie z pd. Osonii). Dokładniejsze badania z analizą morfologii, gramatyki i syntaktyki pozwoliły "szkole haneevaskiej", (zwłaszcza Tihir 1981, Vuseni 1988) ustalić do dziś generalnie przyjmowany podział na grupę północną (moroski, sagelijski, inaak, północnoosoński vosu), zachodnio-środkową (osoński centralny, laudonickie, niputyjski), południowo-środkowe (madaickie z południowej Osonii, kareński, booata) oraz języki puickie (kilungijski, siven, itug, wymarłe dialekty smava, Vuseni 1999 zalicza też do tej grupy booata).

W latach 70. tzw. "nowa szkoła z Anavrai" rzuciła nowe światło na badania etnogenezy Osonijczyków na podstawie syntezy obszernych badań archeologicznych, lingwistycznych i antropologicznych. Umożliwiła to analiza wątków narracyjnych w eposach ludowych, a także motywów architektonicznych i ozdób. Tuha (1978) opublikował Przegląd badań lingwistyki historycznej i antropologii kulturowej ludów osonijskich. Mippi (1982) napisała Studium rozwojowe ludów osonijskich na podstawie stanowisk Epoki Miedzi w Osonii, Kilungii i Laudonii.

W latach 80. i 90. nastąpiła krytyka holistycznego traktowania ludów osonijskich i dążenie do regionalizacji badań z uwzględnieniem specyfiki lokalnych kultur. Savamer (1989) przekonywał, że nie ma jednego wzorca "osońskości" i doszukiwał się genezy ludności osońskiej w dyfuzji kulturowej. Wyszedł z koncepcją "rozlanej plamy", zakładając, że około drugiej połowy IV tys. p.n.e. ludność proto-osonijska wyszła z doliny Tikel w południowej Osonii i stanowiła konglomert różnych grup etnicznych. Polemizował z nim Oraka (1993), który w koncepcji " wielobarwnej kolebki" sugerował wędrówkę trzech grup z północnej Osonii około pierwszej połowy III tysiąclecia p.n.e., ku dolinom gór Sobali w Sagelii, wzdłuż rzeki Kivles w centralnej Osonii oraz równinom zachodniej Karenii.

Odkrycie znalezisk kultury Manseel w północnej Osonii sprawiło, że od 2000 do 2020/2021 r. dominował wśród badaczy spór o "północ" i "południe". Hipotez "szkoły północnej" mówiła, że z tego kierunku ludność napływała do rzecznych środkowych dolin w Valda i na Wyżynę Kaldeńską ludy Osō (np. Vaak 2008), lecz innego zdania jest " szkoła południowa" ( np. Kamö 2015), sugerująca wyjście Osō z praojczyzny w dolinie rzeki Li'mada i północno -zachodniej Kilungii, a następnie zasiedlenia kolejnych obszarów przez Osonię centralną po Sagelię i Laudonię, a około 2500-2200 BCE napływ grup w kierunku Kareni i Niputii.

Podział

Powszechnie dziś przyjmowany podział ludów osonijskich opiera się na afiliacji lingwistycznej, przyjętej przez Tihira i Vuseni w l. 80., zmodyfikowany nieco w XXI wieku (Këvera 2006, Kamö 2012).

1. Grupy virnajskie (północne): A. mupujskie: moroski, sagelijski, sovor, mumaan, B. igajskie: inaak, lažma, zina, kyyn, gyle, hikka, C. agaskie/ haaveńskie: vosu, enev, aynav
2. Grupy zachodnio-centralne: A. laudonickie: laudoński centralny, usuban, mativar, hoasa, hirtajski, isnak, mavbis, sumirski, viradzki, evzalski, liwawabel (dolinny vaabilski), B. osońskie: centralny osoński, ketna, venta, khatami, C. niputyjski
3. Grupy południowo-środkowe: A. madaickie: lika, limadzki górny, limadzki dolny, vidajski, vitoa, B. kareński, C. booata (kwestia sporna)
4. Grupy puickie: A. vonajskie: kilungijski, siven, rhoami, B. ramajskie: itug, smava