Na tej stronie zaprezentowane zostaną słowa higańskie, pogrupowane alfabetycznie i odpowiednio według tematyki. Historia języka higańskiego to przeszło trzydzieści wieków ciągłego rozwoju. Słowa w tak dużym okresie czasu zmieniały swe znaczenie, podobnie jak znaki, co będzie tu zasygnalizowane, do każdego słowa, będą podane także różne czytania znaków oraz synonimy.
Wymowa w j. higańskim (IPA):[]
Samogłoski:
a [a]- samogłoska otwarta przednia niezaokrąglona , np. samú- morze, Sagō - prowincja Sagō;
a [ɐ]- samogłoska prawie otwarta centralna, zawsze poprzedza samogłoskę półotwartą tylną zaokrągloną [ɔ] lub [o], np. kolejno : gao- stan (państwo, urząd), waó- flaga;
á [ʌ]- samogłoska półotwarta tylna niezaokrąglona- - np. waká- krzywda, bán- garnizon, nie występuje przed samogłoskami, zastąpione przez ɐ, bądź æ w dialekcie płd. Shúk-np. gáili (gæili)- paproć;
à [ʌ:]- dźwięk niemal identyczny z powyższym, charakteryzuje się jednak iloczasem, dziś rzadko używany, np. gàchi- strumyk, częsty w dialektach północnej Higanii, np. wschodnich Wyżyn- suàji- tratwa;
â [ɐ]- jedynie po spółgłoskach lub na końcu wyrazu,, np. mâló- pierwiastek, czy hân - wielki
ā [a:]- wydłużone a, gdy poprzedza spółgłoski nosowe, spółgłoska nosowa tylnojęzykowo-miękkopodniebienna [ŋ] przechodzi w języczkową [ɴ].por. bán - garnizon i gān/kān- głowa, główny, centralny, np. gān-p.w., przykłady użycia: kāwā- Jego Cesarska Mość,
e [ɛ ]- samogłoska półotwarta przednia niezaokrąglona, np. kemó- wspólnota, gekukì- państwo
e [e ]- samogłoska półprzymknięta przednia niezaokrąglona- prócz złożeń, zawsze przed i, np. seigó- liga, stronnictwo, meicu- skrzynka
ê [œ]- samogłoska półotwarta przednia zaokrąglona- po spółgłoskach, np. bêli- kij, laska, kên [kœŋ]- znak drogowy;
è [e:]- wymawiana z trwającym dwie mory iloczasem spółgłoska półprzymknięta przednia niezaokrąglona, np. chèsó- odstęp, èsui- wątpliwość, przed sonantami nosowymi ulega nazalizacji np. w nazwie prowincji Daìrènk [Dai:ɻẽŋ];
ē [ɛ:]- wymawiana z iloczasem samogłoska półotwarta przednia niezaokrąglona, np. dēnga- społeczeństwo, wē- chłód [Uwaga! - homonim- wē- zachód, wymawiane jednak z intonacją wznoszącą];
i [ i ]- samogłoska przymknięta przednia niezaokrąglona, wymawiana podobnie do polskiego i w wyrazie mila, czy siła, np. chin - armata, matói - plan, szkic
ì [i:]- i wymawiane z trwającym dwie mory iloczasem, np. rì- słowo, sentencja, stwierdzenie, postanowienie, Nekì - higańskie bóstwo;
o [ɔ]- samogłoska półotwarta tylna zaokrąglona, np. konók- drób, odó- wspólnota,
ô [ɒ̈]- samogłoska otwarta centralna zaokrąglona, np. môkri -wkładać , zaidô -kapral,
ó [o] -, samogłoska półprzymknięta tylna zaokrąglona, występuje statycznie w największej liczbie słów higańskich zakończonych samogłoską, np. chó- linia, słup , hó - rada (jako organ), gdy słowo zakończone jest spółgłoską, z reguły o zamienia się w ʊ (samogłoska prawie przymknięta tylna scentralizowana zaokrąglona) , np. sanók- [sanʊk]- przepływ,
ō [ɒ]- samogłoska otwarta tylna zaokrąglona, np kōli- płot, ogrodzenie, maórō - obliczanie,
u [u]- samogłoska przymknięta tylna zaokrąglona – wymawiając ją układam usta w dzióbek, mniej zaokrąglony jednak niż w j. polskim,np. yubu- baza wojskowa, gekukì (wymawiane tak przez konserwatywnych użytkowników, przeważnie jednak u się pomija),
ú [u:]-samogłoska przymknięta tylna zaokrąglona , np. kalú- wdzięczność, wúwú- pływać,
ù [øˑ]- wymawiana z iloczasem (symbol ˑ- dodatkowa krótkość) samogłoska półprzymknięta przednia zaokrąglona, częściej jednak realizowana jako: ʊ; np. laomù- kocioł, garnek, wedùl- chwila, moment. Samogłoska ù wymawiana jest jako øˑ jedynie przez mówiących dialektami waisók i owó, wschodnimi odmianami dialektu Wschodniego Wybrzeża i użytkowników języka pawwùk i gābi na wyspach Wēyu, np. j. pawwùk- laaùmk [la:øˑɱk] - sieć rybacka, czy d. ezraa (wschodni) j. gābi- pnùlj [pɳøˑlʤ] - okno,
ū [ɯ]- samogłoska przymknięta tylna niezaokrąglona, np. ekarū- mrowisko, chūwii- wsypać, zebrać;
Samogłoski wymawiane z iloczasem, przy jednoczesnym ich ścieśnieniu, tj. : -ah, -eh, -ih i -uh , np. waihti- wąskie przejście, czy gáccah- grad. Dziś w dialektach wschodnich, Wybrzeża i Śr. Wyżyn są one jednak realizowane jako samogłoski długie.
Spółgłoski:
b [b]- spółgłoska zwarta dwuwargowa dźwięczna, np. bâ- kark, bêm [bœm] - przelotna myśl, ułuda
c[ts]- spółgłoska zwarto-szczelinowa dziąsłowa bezdźwięczna, np. cóh- miłość rodzinna, alofon:
t̻͡s̪- np. cin- los, cyó- dobro
d [d]- spółgł. zwarta dziąsłowa dźwięczna, np. dai- jasny, daó- przeszkoda, wał, alofon: ɖ- np. w przypadku geminacji- maddi- wentylacja
f [f] -spółgłoska szczelinowa wargowo-zębowa bezdźwięczna, np. felā- rozumieć, fue- podnosić z ziemi
g [g]- spółgłoska zwarta miękkopodniebienna dźwięczna, np. gó- słońce, ga- przykryć, alofon: ɟ, np. gim- żuchwa
h [h]- spółgłoska szczelinowa krtaniowa bezdźwięczna, np. hai- lilia wodna, haó- skrzynka, zbiornik;
hi-[ç] -spółgłoska szczelinowa podniebienna bezdźwięczna, np. hióm- bytować
wy [ʝ]-spółgłoska szczelinowa podniebienna dźwięczna, np. wya- [ʝa]- muł (ziemia), wyó- arch. i poet. błysk w oku; zamysł
k [k] - spółgłoska zwarta miękkopodniebienna bezdźwięczna, np. kai- praca, miejsce pracy, tworzenie; kei- duma, alofon: [sp. zwarta podniebienna bezdźwięczna], np. kyak- arch. przełęcz, korytarz
l l] - spółgłoska boczna dziąsłowa dźwięczna, np. laō- wysyłać, lió- brakować, alofon: [ɭ]-spółgłoska boczna półotwarta z retrofleksją dźwięczna, np. kallei - elegia
PRZYIMKI:[]
na- eo (na powierzchni czegoś- obiekt nieruchomy+ czasownik statywny), sen- obiekt ruchomy (np. zwierzę + czasownik ruchu)
po- sen (o przestrzeni), ró- po czymś (o czasie),
pod- u, pê - pod wodą (albo w niepoliczalnej substancji- mące, piasku, itp.)
pomiędzy- nin, ninbān
ponad- tae
pośród- jaìbān
przed- zei (w przestrzeni i czasie)
przez- jaì
spośród- bānyai
w, wewnątrz- bān
z, wraz z - fe'yó- ["idąc z rzeczą"], pan- np. z czasem, bik- z narzędziem ("używać")
z boku- len, elen
za, z tyłu- wui
CZASOWNIKI:[]
badać- chyik (2. rozwodzić się nad czymś, 3. uważnie patrzeć)
brakować- wi, lió
biegać- seó, 2. być niespokojnym,
bić- gaó, 2. drążyć temat
być, istnieć- sa, mó (tylko ludzie), wi (niebyt, brakować, nie istnieć), gú- o przedmiotach; forma modestywna, baó- forma honoryfikatywna
doradzać- fuó, yukái- forma modest.
dyskryminować- hekmuó (2 czasowniki znacz. "rozdzielać")
godzić- shì, 2.łagodzić kontrast, 3. stonować kolo
iść- fe ( w kierunku adresata, do określonego celu), yai (od adresata, odchodzić, rezygnować), mihfe- iść pewnym krokiem, kroczyć, 2. mieć pewność siebie cā- 1. iść pośpiesznie, 2. być pochopnym, e- iść w górę; suai- iść w dół, yói- iść na boki, lenlen- iść zygzakiem, skrótem, jaìfe- iść przez coś
jechać- tan (jako pasażer i kierowca), tanfe- wjeżdżać, przyjeżdżać; tanyai- wyjeżdżać, tan
jeść- gāi, beiseo- arch., używ. przez cesarza i aryst., dziś hon.
kazać- mâi, ei, poakai - " mówić głośno" - rozkaz cesarski, dziś- w dekretach rządowych,
kontrolować- nácek, nádai
latać- nē (2.zniknąć cicho, 3. robić coś z wdziękiem, 4.odejść z honorem), núk - latać określonym kursem, pua- trzepotać (np. ptak, ważka), shuó- szybować, - enē, enúk -lecieć w górę , 2. prosperować, zyskać fortunę, lecieć w dół, pikować- suainē , unúk
liczyć- rō (2. arch. tytułować cesarza, dostojnika, 3.odprawiać regularne modły)
mówić- kái, poa- głosić coś, mówić podniośle, deklamować wiersz
pływać- wúwú, 2. mijać (o czasie)
płynąć- tanwú (łodzią, itp.), ewú- płynąć w górę rzeki, suiawú- płynąć w dół rzeki, yóiwú- opływać coś, 2, być pominiętym
rozmawiać- gui
śpieszyć się- wum
krzyczeć- cô, 2. zachwycać się
kłamać- wyaó, nei (metafor.), pin (smarować- metaf.)
śpiewać- jì, nó- forma hon.
płakać- cin
malować- nei,(2. dobrze opowiadać, deklamować, 3. kłamać)
pisać- il, yóm- forma hon., só- arch.-prowadzić zapiski, dziś jako "zapiski"
czytać- muól, nechyik- forma hon.
rysować- bō (2. mówić głupstwa)
smarować- pin (też malować tuszem), 2. niestarannie malować, 3. kłamać
walczyć- ji (raczej ręcznie) , 2. kandydować, 3. rywalizować, , gūm, (częściej za pomocą oręża)
łączyć- lan, 2. gromadzić ludzi, 3. dramatyzować
rozdzielać- hek - rozdzielać dwie rzeczy (2. odróżniać), muó- rozdzielać ludzi, obiekty
dać- yuk, ae- dać prezent (2. korumpować), óu- dać coś osobie wyższej statusem, form. modest., fū- dać coś osobie niższej statusem , arch. (zarezerw. dla cesarza i arystokracji), li- podarować apanaż, arch.
służyć- bik, óu, 2. czynić przysługę, 3. wyświadczać usługi seksualne
opuszczać- seo (2. hon. odejść, zginąć honorowo), yukseo - opuścić stanowisko (2. milczeć, by uniknąć większej kompromitacji)
wysyłać- laō (2. ogłaszać wiadomość, 3. umieścić przypis, załączać plik), zem- wysłać kogoś z misją (2. hon., powierzyć misję stworzenia rządu- dot. cesarza)
przytulać- mâ (2. popierać, 3. doceniać coś lub kogoś)
kończyć- umi, 2. wyczerpywać coś, 3. kończyć na byciu kimś (o losach)
całować- yám, 2. faworyzować, 3. błogosławić
śnić- mì, 2. marzyć o czymś, 3. być naiwnym
przykryć- ga (2. uciąć dyskusję, 3. zaścielić łóżko, 4. zmieniać temat)
chronić- châ (2. bronić zbrojnie, 3. bronić się retorycznie), tó (2. hodować rośliny pod przykryciem, 3. opiekować się małymi zwierzętami, 4. wychowywać dzieci, 5. być mecenasem)
opiekować się- halchâ, 2.być mecenasem, 3. mieć coś pod swoją pieczą
kwitnąć- chi (2. mieć wyrafinowaną kulturę, 3. mieć bogate słownictwo, 4. działać filantropijnie, 5. przynosić efekty, dochody)
owocować- faiyuk (2.odnieść sukces, 3. arch., hon. odnieść zwycięstwo militarne, polit., 4. tworzyć poezję, komponować)
myśleć- juo ( o czymś), kink- hon., cei (sądzić coś na dany temat, 2. wydawać wyrok), wujuo- hon.
modlić się- fâl (2. służyć w świątyni, 3. zrobić długi wypad), huán (hon., dawniej zarezerw. dla cesarza i aryst.)
płacić- cek (2. odwdzięczać się- w sensie neg. lub pozyt.)
sprzeciwiać się- lā, lācā (modest.)
pić- ó, wen, wenseo- arch., używ. przez cesarza i aryst., dziś hon.pytać- sàn
patrzeć- ná (wpatrywać się), cuók- zerkać
rozumieć- felā (poł. "iść" i "wiedzieć"), fenuó
siedzieć- fá, bi (form.hon; spocząć)
spać- rū, 2. obijać się, 3. być nieuważnym
stać- yeó, 2. być niezmiennym, 3. upierać się, 4. o czynnościach powtarzających się, np. gógó bioyeó- codziennie widzieć kogoś
uciekać- bal, 2. zmieniać temat, cāyai (prec. od jakiegoś miejsca), 2. konfabulować, febal- do jakiegoś miejsca,
umierać- geo, weók- odejść, forma hon.,, 2. wyczerpać się (o produkcie), 2. wyjść z mody, z łask
używać- bik, hi, 2. przysłużyć się czemuś tio- używać rozrywek, 2. euf. być rozwiązłym
widzieć- bio, ná, 2. mieć otwarty umysł
wiedzieć- lā, 2. być mędrcem, gei- mieć wiedzę w wyniku żmudnej nauki
wkladać- môkri, 2. mówić nadmiernie,
wyjść- lum, wyruszyć (daleko)- reó, 2. odejść, umrzeć, yailum- specyf.- iść skądś, opuszczać miejsce; felum- specyf. iść w jakimś kierunku,
zaczynać- tun ( długołą czynność, okres), fól (jednorazową czynność)
zarabiać- inai, reuó- forma modest., faiinai- forma hon.
zdać (np. egzamin)-
znać- tenuó (raczej ludzi, fakty), zók (być obeznanym np. z metodą, zachowaniem)
żyć- jóm (ogólnie), hióm (bytować), sóe (w opozycji do śmierci), uki- forma hon., puo- forma modest.
Przymiotniki:[]
apodyktyczny- dai, poadai
bitny- saólai
brzydki- tou, 2. nieuczciwy, 3. podejrzany
chudy- ui, 2. kiepskiej jakości, rā ( szczupły)
ciepły- wei, 2. podrobiony, 3. krewki, júi ( o płynach, powietrzu)
głupi- seikān (" wąska głowa), 2. ograniczony, zaściankowy, deidei, deisei- palant
gorący- weiwei, shik ( temperatury)
gruby- zál, 2. dobrej jakości, 3. wystarczający, gū (krępy)
piękny- acai, faofao
smutny- meicóh (" zimnego serca"), yakmú ( np. wieść)
szeroki- bam, 2. światły, 3. majestatyczny ( widok)
wąski- sei, uisei, 2. surowy ( restrykcyjny),
wesoły- yancóh ( o człowieku) , saisai (zabawny, np. film)
zimny- nô, 2. niemrawy, 3. świeży ( alkohol), tuai ( o płynach, powietrzu)
Armia i uzbrojenie:[]
admirał- kónasó, samúlógāndô
amunicja- jigaó, jigó, jimi; -bojowa- jimi, shujimi ; ćwiczebna- laójigaó, kukósuujimi -jądrowa- èmijimi, saèjimi,lotnicza- pāsujimi, -morska- samújigó,myśliwska- watôchi, wanukijigó, -przeciwlotnicza- tuktúchójigaó, -rakietowa- ómójimi, -strzelecka- wisujigó
armata- chin, tocyē (od arch. onomatopei- tochi- tochi- wybuchać, zapalać)
armia- shu, mókto
atak- saó [Uwaga! - homonim- 1) saó -wielki, rozległy, 2) saó- handel (arch.)], saóchi
batalion- maózai (dosł. "szereg dwustu")
baza (wojskowa)- yubu
bitwa- kerik, sami, -morska- kaósami
branka- shumàkdak
broń- só, musó, luwôk; -biała: wósó , -gładkolufowa- liishisó, -miotająca- yóbemusó, -palna- tochimusó',' tottâ
bunkier- wán, tomópi
celownik- yati, jimni (zap. z kilungijskiego- jimun)
chorąży- waói, waóbonū
dmuchawka- tarok (z orok. tarq), uunōi
dowodzenie- daiú, cachē
dowódca- -szeregu- nódô, zaidô, -batalionu- maónódô, - legionu- kìsashunódô, korpusu- yōjōdô, paeshudô, niższy dowódca, p.o. dowódcy, oficer- sakagāntin, sakaminn, dowódca (główny, tj. marszałek. obecnie nieuż.)- gāntin, gāndô, minn,
dywersja- mináshoi, caukure
dywizja- kìsashu, zap. z kilungiskiego- chegó (kil. chighô)
działo-chin, tógôtochi
ekwipunek wojenny (od III do XVI w.)-kamórèi, obecnie- kósurèi
eskadra- pulló, zaicu, -lotnicza, powietrzna- pāzaicu, wenzaicu
falanga- tógôkan, zap. z kil.- shalen (kil. jiarhên)
flota (wojenna)- sóhau, samúló
garnizon- bán
generał- yōjō, paeshu
gwardia- shuji, món; -rządowa- Gaóshuji, -cesarska- Kāwāshu, Hēmón
halabarda- nukadó, homnuka
haubica- chillu, tochigi
hełm- súhi, kaóbi
jarzmo- (niewola)- gátam, dóu
jeniec- lómidóuli, kanzāl
kapitan (ranga w armii lądowej)- zahó, kìsashunódô; (dowódca statku)- ceidô
kapitulacja- musóhik
kapral- zaidô
karabin- ligómiik, ligócu, wênikó
kawaleria- dāusó, -pancerna-
kompania- nóban, litai
koszary-hasàlo (arch. znaczenie- akademia wojskowa)
kusza- gau, naak (zapoż. z j. mianijskich- mnók , nuuk, nek, mnök), kusznik- gausó
lotniskowiec- wadābāpacó, waidiniki
łuk- gó [Uwaga! - homonim- 1. gó- słońce; 2. gó- zapis, świadectwo, 3. gó- bór, puszcza 4. gó- onomatopeja, yámê, łucznik- gósó, yámêsó, łucznictwo- yámêlói
marsz- zanti, chók, rìgók, maná
miecz-kommu, chi, chiká, -obosieczny- túmichi, ciccā (zap. z naukenijskieg- zitsal)
mina- kek, ôbbi
mobilizacja-dakpuh
młot- min, dajā
mundur- cuchigo, yôbi
musztra- asáni
nabój- wishì , jigó
nieśmiertelnik- ikidôbu
obrona- tómo, châ:
-przeciwlotnicza- tuktúchóchâ
-miasta: kìntómo, waichâ [ od wai- ziemia, obszar]
oddział, pułk- kìsashu
odznaczenie- kuó, mùppi
ostrze- kihō, càn,' sampi'- zap. z j. mianijskich - myán-që- zamfigh) , haicàn (krótkie ostrze)
oszczep- tóba
piechota- megúsó
pika- nimisók
pistolet- luligócu, ilidi
poligon- shulaówá, shuchigi
postrzał- jiinón
proch strzelniczy- wishabii, jigóbii
pułkownik- kìsashunódô
radar- ójiti, ójiwukâ
rakieta- yóbenu
spust- ijá
samolot- wadābā (myśliwiec), guàki
samoobrona-leisabó/ inìzô
statek wojenny- shuniki, shupacó; krążownik- súhiniki, -minowy- kekki
strateg- shudakzán
strategia- shudak, shumó (częściej np. finansowa)
strzał- idi, jii
strzelanina- ijumók, ijáguk
strzelba- imaná
szeregowy- bánzai, zai
sztab- shuhó
sztylet- inì, nimiki
tarcza- mau, kāmn
topór- selê, gimin
uzbrojenie-musó, usóli
walka- jisó, kerik
wojownik- sóli (rycerz), bánzai, toi / toku(idący na wojnę), wánú (jednostka w czasie bitwy), hirè (dawniej wojownicy rodowi, archaizm)
wojna- kerik, tógô, -domowa- gekukerik
wojskowość- shusókan
włócznia- chitóba, umók
wróg (nieprzyjaciel)- mènó, kii
zbroja- só [Uwaga! Homonim- só- zapisek, dokument]
zdrada (dezercja)- kisuk, caukusuk
Budynki i pomieszczenia:[]
akademia- duliān, hânkukókón (arch.)
apartament- sánui
apteka- yóak
bank- taóse, mónyók (arch., dziś- kredytodawca)
bar- saim, kóyók, imniyók (samoobsługowy)
basen (kryty)- wúshá ,sómamin
bibilioteka- gósómin, tumôduki
biuro - chinuk
blok- namâó ,ókón
budynek- duki, kón
chata- ówa
chatka- kówa
dom- nui, kē (rodzina), -jednorodzinny - shinnui
dworzec- -autobusowy- wārúritun, -kolejowy-(sakkô) gôcha
dwór- arystokratyczny-haraijina, cesarski- hējiu, wāmina, dawn. (mi)kē, -królewski -(mún)jina, -niebiański- wākē
fabryka- kaitâk, -metalurgiczna- ónkai
filharmonia- kikijaók
firma- (jako siedziba)- súmi
gabinet (pomieszczenie)- sómim
garaż- sauchi, łączony z domem- adôji
garderoba- cháka
hala- yámin, -sportowa- tekmin
hotel- bánkón, hajām- elitarny hotel
izba- tók, mina (arch.), mim (parlamentu; w nazwach urzędów), -przyjęć- fātók
jadalnia- nuitók
kopalnia- samkai, -odkrywkowa- chaksamkai
korytarz- minka, minchuk
kuchnia- wūtâk
klasztor- sānim, cózô (pozostałości klasztoru)
łazienka- namódak, nimáwa(shaó)tâk (honoryfikatywnie., dosł. pomieszczenie do mycia twarzy i rąk)
pałac- kiim, kinui (jako dom arystokraty); -cesarski- hēkē, -arystokratyczny- hìnui, hìki
piwnica- kimó, wánpi (jako arch.- bunkier)
poczta- niniyók
pokój- tâk (pomieszczenie typu kuchnia, pracownia), tók (pokój mieszkalny, gościnny), min (przestronny pokój, hala), - ceremonialny (tj. pokój/ sień z kapliczką)- kānmiaktók - dosł. "pokój zwoływania duchów"
salon- taumitók (dosł. pokój otwartych okien), chirìk
sąd- paishikón, juê (częściej jako ława sądownicza)
schowek- kininitâk , kimóma
sień- móma, yáya
spichlerz- chichiná ( z j. mianijskich- chichinu, jidinaa- "miejsce zboża"), sánóktâk
stacja- yók, -kolejowa- sakkôyók
studnia (kryta)- usúm, wúshá (archaizm; dziś- basen)
spiżarnia- sánóktâk
szkoła- kukókón (jako budynek)
szpital- fāmim
świątynia- kinók , ipi (chram kacjański), cóipi (dawna świątynia)
przedszkole- maōkukón (budynek)
tawerna- kóyók
toaleta- chibìm, shuwán (dosł.- miejsce/ jama [ z widokiem na] strumień)
uniwersytet- nápókón ( arch. znaczenie- plac miejski, agora)
urząd- súmim (miejski, okręgowy),-pocztowy- niniyókmina
warsztat- tatâk, imóma
zamek- kimóm, sónók (obronny)
Części ciała i organizm:[]
Słownictwo podstawowe:
brzuch- urú , urutu (otyłość)
chrząstka- fansù
ciało- yóno, fu (częściej jako organizm)
część ciała- fukik
głowa- sú, kān (np. namkān- "mądra (dosł. mocna) głowa") , sunchi (np. "głowa w chmurach"), máwa (j. sulī - maaf - być może z języków rūki- *mnaw, we współcz. płd. rūki - nuuv); rók- np. "głowa rodu"- hìrók
klatka piersiowa- imjân
kość- yôl
nogi- huó
plecy- zuki, zukyam (krzyż)
ręka- ni, nimi (raczej ręce), jó (raczej ramiona), dēni (poetyckie, np. "ręce wiatru", "ręce boskie")
szyja- samai, mai / nó (częściej do zwierząt)
tułów- immó, selâ (raczej bezkręgowce)
włosy- ámi (na głowie), niki (na ciele)
zad- subi
zarost- nêm (ogólnie) , nókó (raczej wąsy)
Górne części ciała:
brwi- wówó
czoło- pala
dłoń- ni, heó
gardło- tá
kark- bâ, súbo
łokieć- sah
nos- wami
obojczyk- hiom
oko- nam, tayu (1. zmysł wzroku; 2. dwoje oczu)
opuszki palców- mam
palce u rąk- ui
kciuk- fē
pachy- óm
paznokieć- ti
piersi- bui
podbródek- hió
policzki- bì
powieka- namcâe (dosł. "zasłona oka")
przedramię- piupa
ramiona- piu
rzęsy- namwó
sutek- nanmi
warga- ómuki
ucho- ha, hashi, tāri (powonienie)
usta- muki, nō (buzia)
ząb- rú, mukibān (uzębienie)
żuchwa- gim
Dolne części ciała:
biodra- saoi
goleń- yakgae
kolano- cá
łydka- gae
pachwina- huóóm
palce u nóg- wank
pięta- róu
pupa- subi, susu (nieformalnie), chósu (poufale, małego dziecka)
stopa- tón
uda- lio
Narządy wewnętrzne i inne:
aorta- bānwuo
czaszka- miaó
jelito- cienkie- chyilók, grube- famlók
kręgi szyjne- maiyôk
kręgosłup- zuki, zukimak
miednica- kānsuk
mózg- kānmik, kānbān
mięsień- saisa
nerw- hówi
oskrzela- hálui
oskrzeliki- nóihálui
paliczki- uiyôk (rąk), wankyôk (nóg)
pępowina- lankim
piszczel- iyak
płuca- uni
rdzeń kręgowy- zukisóu
serce- hōi, gānhōibān
tchawica- gānlui
trzustka- asâì
wątroba- rió
żołądek- ayóm
żebra- nómyôk
żyła- wuo, aorta- bānwuo
Inne:[]
krew- se
Emocje i uczucia:[]
agresja- waicó, tóhan
ból- usè, jim'isó
cierpliwość- nehimi
dobroć- cyó
gniew- cókank
miłość- nāó, kiwì (romantyczna), cóh (np. matczyna), cócyó (zgoda)
nienawiść- wicócóh, cówiisó, jimshil (też zemsta), libāo (międzyludzka, np. etniczna)
lęk- isó, wicyó
nuda- kèshil
panika- himiduk (dosł. "ucieczka serca"), jimcó
przyjaźń- cóseo, saicyó
radość- seo, himicyó
serce (jako siedziba uczuć)- himi, chóm (np. "mieć serce")
spokój- cóchóm, cók (archaicznie)
strach- hanjim
szczęście- seo, yómseo
szok- húmio, húyau
tęsknota- pamsai
ulga- ambauk
wdzięczność- tódacó, jimpuócó (np. za ratunek)
wstręd- tóbink
wstyd- ittó
zachwyt- yómcó, náyóm
zakochanie- cówì , himicó
zazdrość- cóyau
zgoda- cócyó, wihan, jacó (porozumienie)
zmartwienie- puócó
zmęczenie- toknin, tokcó
złość- wihimi, wicó
żal- shaók
żądza- yaupō
Zmysły:[]
czucie bólu- usèmu
dotyk- wil
słuch- tāri
smak- buōpak
"szósty zmysł"- tuninam
węch- il
wzrok- nìkmu
zmysł- mu
Kolory:[]
biały- nuó, śnieżnobiały- nāināi
brązowy- cyum
czarny- jin
czerwony- sun, szkarłatny- hayó, amarantowy- wiwik'yuk
fioletowy- shiok, purpurowy- cù
granatowy- kuì
niebieski- shai, błękitny- aló, pāyuk
pomarańczowy- hóam, anmiyuk
różowy- hêm, hinkiyuk
srebrny- pei
szary- ntrici
turkusowy- waóchi, hēyuk
zielony- nuà , muiyuk
złoty- ten, tenmaó
żółty- maó, wâk ( raczej bananowy), maósuim (bursztynowy)
Inne pojęcia:
barwa- yuk
ciemny- ashi
jasny- dái
matowy- sansan'yuk
przezroczysty- wām'ēn
Kuchnia i smaki[]
Podstawowe pojęcia:[]
jedzenie- pom, nui (bardziej oficjalnie)
napój- óinu, wómnu
potrawa- pomwū
posiłek- wūcyó (dosł. "kawałek czegoś dobrego", "dobro, które wzięło się z pracy"), yónocyó, yaunui, urúni (dosł. "w ręce i do brzucha")
smak (potrawy)- nuipak
Smaki:[]
cierpki- pìm
gorzki-nà
kwaśny- cik
ostry- jai, dâ (bardzo pikantny)
słodki- cháo
słony- minai
słodko-kwaśny- cikcháo
Jedzenie:[]
Pojęcia podstawowe:
mięso-tuó
nabiał- kuhnuó
owoc-fai
tłuszcz- jói
warzywo- lióu
Owoce, warzywa i zboża:
ananas- chichi (zap. z j. naukenijskich)
arbuz- hânchám
awokado-nuàsun
banan-róisun, banan z wyspy Surêi- kuìsun (dosł. "granatowy")
bób- kirim (z j. mianijskich- qirim, qilm)
brzoskwinia- hù
cebula- wyak ( z j. mianijskich- fȃqe, fioq)
czosnek- suewyak
cytryna- tencik ("złoty i kwaśny")
dynia- maóchám
fasola- yul
groch- misuó (mi -kulka, suó- z j, rodańskiego-svop- groch/fasola)
gruszka- fūpi
jabłko- pi
jęczmień- óguk
kabaczek- piáksun
kalarepa- ike (zap. z j. osonijskich)
kiwi- tamaok
koper- hiā
marchewka- hóamsun, tóhóam
ogórek- hinsun
owies- iu
ryż- gō (ogólnie), caigō- ugotowany, shaó- surowy, miae- kleisty, wȇ- suchy,
papryka- umi
pomidor- ali (zap. z j. dahenijskich)
pszenica- guk, starta- lóice
sałata- bunk
śliwka- kuìpi
winogrona- cim (zap. z j. osonijskich- zap. laudońskiego- tsem)
zboże- lói
żyto- hayónui
Ludzie[]
Zawody[]
Architekt- kónse
Astronauta- yuopā
Biolog- yâchyik(mei)
Ekonomista- mētó, itó'i
Filozof- huachyi
Historyk- guaichyik(mei), tóchyik
Nauczyciel- fenuórei, sunuó, (2. mistrz, 3. wykładowca akademicki, też surei)
Polityk- cekmei, óuli (arch., dosł. "służący komuś")
Pisarz- sókai, sórei
Robotnik (ogólnie)- kaili, kaisuo
Rolnik- waie, púowai
Żołnierz- surei,
Rodzina i relacje pokrewieństwa[]
matka- nuonuo, nieform. nini, meme, o czyjejś matce- manuo
ojciec- didi, nieform. bābā, o czyimś ojcu- madi
rodzice- dinuo (matka+ ojciec), cókki ("ludzie serca")
babcia- bayo, yoyo, oyo, nieform. yoa, bubu, o czyjejś babci- mayoyo
dziadek- sȇsȇ, omo, nieform. momo, jumo, o czyimś dziadku- majuju
dziadkowie- yomo, yosȇ
starszy brat, 2. st. kuzyn- lopu, hȃnpu, nieform. pu (2. mężczyzna/chłopak) o czyimś st. bracie- gupu
młodszy brat, 2. mł. kuzyn- lomi, canmi, nieform. mimi (2. młody chłopak), o czyimś mł. bracie- gumi
starsza siostra, 2. st. kuzynka- lobao, hȃnbao, nieform. bao (2. kobieta/ dziewczyna), o czyjejś st. siostrze- gubao
młodsza siostra, 2. mł. kuzynka- nà, nei, nieform. nànei, neinei, nànà (2. młoda dziewczyna); o czyjejś mł. siostrze- gunei
rodzeństwo- pumi (bracia), baonei (siostry), lanse ("pępowina i krew"), pubao-minei-(wszyscy) towarzysze, sojusznicy
wuj- lulu, nieform. olu o czyimś wuju- malu
ciotka (żona wuja)- lunuo, nieform. lumeme, o czyjejś ciotce- malunuo
stryj- wunwun, nieform. owun, o czyimś stryju- mawun
stryjenka- wunnuo, o czyjejś stryjence- mawunnuo
Pan/Pani- do młodych mężczyzn podobnych nam wiekiem i statusem- mapu, -II- średnich wiekiem- mawun, -starszych- majuju, - do młodych kobiet podobnych nam wiekiem i statusem- mabao, średnich wiekiem- mawunnuo, -starszych- mayoyo, do kapłanów, lekarzy i nauczycieli- sunuó, sudi, -do wojskowych- surei, marei,
Zwierzęta[]
bażant- cirei, 2. ktoś udający odważnego, 3. ktoś nowobogacki
bydło- yal, byk- uyal, krowa- malyal, cielę- aóyal, 2. ktoś naiwny
dzik- gájou- ""leśna świnia"
foka- mai, foka zatokowa- shubôl, 2. ktoś leniwy
gekon- zē, 2. lepkie ręce (o złodzieju)
gęś- mei, gąsior- reimei, 2. dzielnicowy bandyta
gołąb- bāi, zemlou- pocztowy
jaszczurka- yuo, 2. ktoś ukrywający złe intencje/ przestępca
kaczka- bō, 2. spinka; essehlou- mandarynka, ruo- hodowlana,
koliber- láólou, teilou, 2. ktoś beztroski
koń- há, klacz- sôn, malhá, ogier- di, 2 ktoś jurny, źrebię-boubou, 2. ktoś beztroski,
kot- nen, 2. ktoś interesowny; kocię- nennen, jinen, 2. pieszczotliwie lub lekceważąco o młodej dziewczynie
koza- wè, cenwè, koźlę- nuópei, cap- uwè
kura domowa- shā, 2. ktoś nieasertywny, kogut- reirei, 2. szowinista, macho, 3. arch. próżny szlachcic; pisklak- kaokao, 2. ktoś przesadnie nieśmiały
osioł- yoi, muł- suiyoi, 2. ktoś wytrzymały
orzeł- rai, warrai, 2. ktoś zapalczywy
owca- sau, 2. ktoś tchórzliwy,
pies- wôi, szczenię- 2. obraźliwie o człowieku, pìlpìl, 2. podlotek, smarkacz, sauhalwôi- pies pasterski, 2. nadopiekuńczy rodzic
przepiórka- gárei, gáshā, 2. ktoś strachliwy
ptak- lou, drób- reishā ("kogut i kura")
ryba- wei, -ryba rzeczna- nu, ryba morska (zwłaszcza akwariowa)- jaowei, 2. pot. o naiwnym tłumie, narybek- tiktik, 2. młody adept, , ikra- mêi, 2. pracownik przed szkoleniem
słoń- puê (z orokijskiego beeh), naune (ngenge z Wēyu), 2. ktoś spokojny i skryty
smok- kuam, 2. ktoś wojowniczy i mądry, 3. zdolny strateg
sokół- sósó, walsó, 2. ktoś odważny
szczur- onu, 3. ktoś nieuczciwy i podstępny
świnia- jóu, prosię- aójói, maciora- maljóu, 2. b. obraźliwie- o matce ślepo broniącej dzieci, knur- hânjóu, 2. b. obraźliwie- flejtuch,
waran- joiyou
wąż- ruai, 2. ktoś przebiegły i sprytny,
wiewiórka- ènen ("gałęziowa mysz"), 2. ktoś zwinny, shuóènen- latająca wiewiórka,
wilk- gank, gankwôi, 2. ktoś niezależny, kojot- mehgank,