Yavataak (stanowisko archeologiczne)

Yavataak (w j. laudońskim- Hawandek) - (j. sagelijski- Miejsce Chmur) - stanowisko neolityczne odkryte w Tulimanul, w środkowej Sagelii. Składało się z osady otoczonej kamiennym murem i przyległości w postaci rolniczych przysiółków. Jego odkrycie w 2019 roku przyczyniło się do przełomu w badaniach nad neolitem w środkowym Esakarze. Położone na wzgórzu Hirmaali, którego najwyższy punkt znajduje się na wysokości 1011 m n.p.m. W miarę obniżenia terenu, krajobraz przechodzi w dolinę rzeki Vimtaal. Stanowisko osadnicze ma szerokość 450 m, a wysokość 20 m.

Historia badań archeologicznych

Stanowisko zostało odkryte w lutym 2019 roku, gdy miejscowy pasterz Lunaavi Yagambak natknął się, w trakcie pracy nad chatą do postoju w trakcie wypasu, na rozpadlinę skalną. W szczelinie ujrzał ślady garnków, a także kawałki niezidentyfikowanych przedmiotów. Poinformował o tym profesora Kānę Salani z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Stołecznego. Badacz z zespołem zorganizowali niezbędny sprzęt, nawiązali współpracę z uczelniami z kraju i za granicą, a w kwietniu rozpoczęli wykopaliska. Początkowo odsłonięto fragmenty tzw. Muru Północnego i zakładano, że są to ruiny z okresu Mupu. Jednak badanie radiowęglowe potwierdziło koncepcję młodej doktor Tavayi Rinas, która wspólnie z profesor Kaamu Ubarą opublikowała w październiku 2019 roku pracę "Wykopaliska na obszarze Tulimanul w strefie A1- fragmenty muru z okresu epoki Środkowego Świtu".

Od maja do listopada 2019 r. archeolodzy odsłonili fragment o połaci 25 m kw., na którym odkryto kamienne budowle o wysokości od 1 do 4 m, z tarasami lub bez, a także 35 m kamiennego muru. Zidentyfikowano osiem budowli jako domy mieszkalne, a dwa pomieszczenia jako spichlerze. Stwierdzono też obecność drewnianej palisady. Do artefaktów znalezionych na obszarze stanowiska zaliczono figurki zwierząt i narzędzia: kamienne żarna, obsydianowe i krzemienne noże, kamienne młotki, igły z kości ptaków i z rybich ości, stwierdzono też występowanie jam z odpadami, szczególnie pozostałościami muszli ślimaków, ryb i kości tikamuvu, dzikich koni, ptactwa wodnego oraz danieli i jeleni. Badania wykazały obecność sadzy na ścianach domostw, co wskazywało na rozpalanie ognia w pomieszczeniach. Od lipca 2019 r. odkrywano pochówki, ze średnią ilością 20 osób. Były to pochówki szkieletowe pod podłogami domostw, z pewnymi wyjątkami też poza domami.

Zimą 2019/2020 r. Nonnu&Salani rozpoczęli badania miejsca zwanego roboczo Komnatą Ptaków, gdyż znaleziono tam duże nagromadzenie kości ptasich, a także figurki ryb, jeleni, wilków, koni i ptaków wodnych. Na ścianach odkryto i zabezpieczono freski ukazujące polowania na jelenie, wielbłądowate, dzikie konie, wydry i połowy ryb. Komnata Ptaków to pomieszczenie o wysokości 2 m i wielkości 10 m kw. Wkrótce odsłonięto inne pomieszczenia, a do jesieni 2020 r. odkryto obszar przeznaczenia sakralnego i użytkowego o łącznej wielkości 23 m kw. i wykopano ponad 3000 artefaktów przypuszczalnie natury religijnej, w tym posążki przedstawicieli ichtiofauny i ornitofauny. Liczne okazały się posążki psów, kóz i owiec, a szczątki zwierząt odnajdywano nieraz pochowane z ludźmi bądź przy domach. Potwierdziło to, że ludzie i w tym ośrodku hodowali te zwierzęta. Liczne malowidła chmur i symboliczne wizerunki słońca oraz deszczu sprawiły, że, wedle pomysłu prof. Salani, stanowisko nazwano w marcu 2021 r. "Yavataak"- "Miejsce Chmur".

2021 i 2022 roku zabezpieczono ściany północne i wschodnie, rozpoczęto badania obszaru wokół. Dr Rinas stwierdziła, że całość stanowiska usytuowana została na wzgórzu i rozciągała się być może na obszarze od 1011 do 901 m. n.p.m. Od stycznia 2022 r. do listopada 2024 r. odsłonięto tzw. "dolną wioskę", albo "twierdzę B", z murem o szerokości 25 cm i łącznej długości 200 m, okalającym obszary rolnicze na dolnych partiach stanowiska. Zapewne było to rolnicze zaplecze ośrodka. Do maja 2023 r. sfinalizowano wykopaliska w strefie A1, północno-wschodniej części twierdzy, gdzie odkryto łącznie 22 domostwa, 4 spichlerze, jeden zwarty obszar sakralny, tj. Komnatę Ptaków ( strefa A1-3) małe ołtarze bądź "kapliczki ". Ustalono przy pomocy robotów obsługujących kamery, że pozostaje jeszcze około 330 m kw. do zbadania. Od połowy 2023 r. rozpoczęto wykopaliska na obszarze A2- północno-zachodnim, a także południowym A3, gdzie odsłonięto dalsze części muru. Od 2020 r. zgromadzono ceramikę w ilości 20 000 kawałków, głównie gliniane dzbanki z ornamentami sznurowymi, wężykowymi, kulistymi i trójkątnymi. Na 154 kawałkach widniała symbolika akwatyczna i niebiańska, na 101- zwierzęca. Najwięcej , bo 70 było przedstawień ssaków : panter, wilków, antylop i leśnych Camelidae tikamuvu, Ukazano też 23 przedstawienia ptaków, 6 ryb i 2 niezidentyfikowane istoty. Odnaleziono 158 figurek zwierząt, w tym 61 podobizn drapieżników, 34 podobizny roślinożernych ssaków, 31- ptaków, 10 różnych gadów, zwłaszcza węży, 9- ryb, zaś 5 - płazów. 7 były niezidentyfikowanych.

Na terenie stanowiska powstała izba muzealna z gablotami ukazującymi dane grupy eksponatów. Działa tam także przewodnik i stała wystawa pokazująca historię badań. Podpisano szereg umów z samorządem lokalnym w celu współpracy z miejscową ludnością. Większa część dochodów z izby muzealnej przeznaczona jest na rozwój gminy Tulimanul, a klasy z profilem humanistycznym prowadzą zajęcia wykopaliskowe dla uczniów.

Królowa Sagelii Pelă IV w 2023 r. odwiedziła stanowisko Yavataak, nadała też prof. Salani i dr Rinas Order Podwójnego Lwa I klasy za zasługi na rzecz rozwoju badań archeologicznych. W 2021 r. rząd Sagelii wpisał obiekt na listę obiektów pamięci narodowej, w 2024 r. stało się też Miejscem Kultury Światowej. W 2024 r. stanowisko odwiedził następca tronu, książę Rottinga i wygłosił prelekcję.

Układ osady

Do 2025 r. (stan na styczeń) archeolodzy odkryli łącznie 54 budynki, w tym najważniejszy, Główną Twierdzę z 22 pomieszczeniami. Nonnu i Salani w artykule z 21 sierpnia 2024 r. dokonali podziału stanowiska Yavataak na poszczególne strefy, wyróżnione ze względu na przeznaczenie i wielkość danego miejsca. Podział ten został przyjęty przez środowisko akademickie, choć trwają debaty co do przeznaczenia poszczególnych izb, szczególnie w kontekście Komnaty Ptaków.

Obszar A1-1 i A1-2

Obszar o wielkości około 15 m kw., z kamiennym murem o szerokości 1,5 m. Otacza on 6 domów mieszkalnych (strefa A1-1), zapewne 2 pozostałe budynki służyły za spiżarnię i magazyn broni, gdyż znaleziono tam krzemienne odłamki z włóczni oraz kościane i krzemienne noże. Pod domostwami znaleziono łącznie 35 pochówków szkieletowych, niemal wyłącznie męskich, ale i 2 pochówki kobiece. `16 szkieletów, w tym jeden kobiecy, miały przy sobie broń krzemienną i kościaną, włożoną w dłoń lub położoną przy boku, każdy szkielet zaś paciorki z obsydianu, agatu i opalu, 30 szkieletów posiadało naszyjniki z muszli i kości ptasich. Wojownicy mieszkali z rodzinami, których prawdopodobne szczątki złożono nieco dalej, w strefie zwanej A1-2. Zapewne takie rozdzielenie miało wskazania rytualne, być może polegli lub zmarli naturalnie wojownicy tworzyli duchową wspólnotę w zaświatach. Wskazują na to wyryte na kościach, głównie piszczelach, znaki przypominające wilka, szakala bądź lisa. Mogło być to bractwo broniące Yavataak, albo jakiś psowaty był zwierzęciem łownym, obronnym albo kultowym. 11 szkieletów pochowano z kośćmi wilka, 10- domowego psa, a 2- lisa stepowego. Komplikuje to dodatkowo tę zagadkę.

Obszar A1-3- Komnata Ptaków i okręg sakralny

Naukowcy wyodrębnili obszar zwany Komnatą Ptaków, o wysokości 2 m i wielkości 10 m kw. Do 2020 odkryto 23 m kw. strefy nazwanej przez profesora Salani " okręgiem sakralnym". Obejmuje wspomnianą Komnatę Ptaków, która była najpewniej obiektem kultu sił natury i miejscem obrzędów jednoczących wspólnotę Yavataak. Zgromadzone tam 351 kawałków ceramiki i 101 figurek wskazuje na bogate życie ceremonialne. Najpopularniejszy motyw to spirala imitująca ruch wody,a także motywy geometryczne zapewne symbolizujące wiatr, słońce i księżyc. Najpopularniejszym zwierzęciem widocznym w Komnacie na ceramice jest muflon (24 przypadki) i niezidentyfikowany ptak, zapewne orzeł (21 przypadków). Widać przewagę zwierząt związanych z górami , niebem wodą, co może zaświadczać za dominacją kultów gór jako miejscem spotkania z bóstwami i jako źródłami wody pitnej. Na Ścianie Zachodniej Komnaty ukazano malowane niebieskim barwnikiem z kwiatów lōmani chmury i wodę, a także pięć wyobrażeń gór oraz malowane ochrą słońce z wizerunkami 21 ptaków. Wg Nonnu symbolizowały okoliczne szczyty , lecz Salani dowiódł, że liczba wzgórz w najbliższej widocznej okolicy to dziewięć, nie pięć, a przestawienie takiej liczby może wiązać się z jakimiś metaforami religijnymi albo ukazywać nieznany bliżej mit. Wg Rinas wyrażały one pięć bliźniaczych osad w okolicy, co częściowo potwierdzone zostało w 2023 roku odkryciem kolejnego stanowiska neolitycznego, Sanëdal. Rinas w 2024 częściowo zrewidowała poglądy, sugerując, że wizerunki gór mogłyby być symbolami źródeł wody pitnej, a góry pełnić rolę strażników urodzaju. Ornitolodzy Lāni&Uvras w 2022 r. zidentyfikowali 10 ptaków jako orły sobalskie, 7 jako sokoły stepowe, 3 jako zimorodki i 1 jako rybołów.

Z kolei Ściana Wschodnia to zbiór siedmiu autonomicznych kompozycji o zagadkowym przesłaniu, na długości 12 m. Postaci ludzkie, antropomorficzne (hybrydowe) i zwierzęce narysowane przez artystę lub artystów mają od 5 do 40 cm wysokości. Kompozycja W1 ukazuje grupę 11 ludzi z oszczepami polujących na stado 10 jeleni i dzikie konie leśne Boreoaeqqus sageliensis, w liczbie 20. Jeden z myśliwych nosi na sobie poroże jelenia i futro z grzywą, co nawiązuje do konia leśnego. Zapewne był on czarownikiem proszącym duchy zwierząt o łatwe upolowanie i o wybaczenie za ich zabójstwo, ale mógł być też symbolem samych duchów tych zwierząt. Kompozycja W2 przestawia połów ryb przez grupę siedmiu ludzi w rzece wyrażonej błękitnym pasem. Troje łowców trzyma kościane oszczepy, dwóch wyciąga ryby, dwaj sterują łodziami. W tle widać trójkątny błękitny obiekt, który jest być może wyrażoną symbolicznie górą , dawcą pożywienia. Widać też górskiego koziorożca lub muflona, wg Nonnu był on personifikacją duchów gór. Pod Ścianą Wschodnią znaleziono 11 rogów tych zwierząt. Na kompozycji W3 widać z kolei panterę, z której wychodzą krople krwi płynące w kierunku osoby identyfikowanej jako szaman, ubranej w atrybuty tego wielkiego kota. Mogło być to związane z rytuałem uzdrawiania, w której szaman przekazywał leczniczą energię drapieżnikowi, jednocześnie upodobniając się do niego. Kompozycja W4 ponownie pokazuje panterę, tym razem polującą na stado muflonów. Obrazuje więc dwa ważne dla społeczności Yavataak stworzenia. Na kompozycji W5 uwieczniono grupę pięciu ludzi- starszą osobę i może dzieci. Stoją i śpiewają pieśni, wpatrzeni w wizerunki zwierząt na ścianie. Być może to scena auto-przedstawienia, obrazująca wykonywanie ceremonii namalowanej przez samych wykonujących. Kompozycja W6 ukazuje grupę sześciu lub siedmiu ludzi (najpewniej mężczyzn) polujących na leśne wielbłądowate tikamuvu w liczbie pięciu sztuk. Część łowców zagania zwierzęta, część szykuje pułapkę, więc to przedstawienie symultaniczne, ukazujące różne fazy łowu w jednej scenie. Pomiędzy zwierzętami a ludźmi widnieje potok albo chmura, co wskazuje na jakieś znaczenie religijne, dotąd niewyjaśnione. Kompozycja W7 obrazuje najpewniej ofiarowanie zbóż i kwiatów. Widać grupę pięciu młodych dziewcząt z wyraźnie zaznaczonymi cechami płciowymi, co z pewnością miało podkreślać ich płodność oraz charakter samego rytuału, być może zbiorów albo zasiewu. Wiązało także kobiecość i może także menstruację z wegetacją. Przedstawienia okręgów na górze od głównej kompozycji W7 mogą być ukazaniami cyklu księżyca, który mógł reprezentować aspekt żeński.

TABELA 1.1. PORÓWNANIE MOTYWÓW W KOMPOZYCJACH NA ŚCIANIE WSCHODNIEJ (W-nr)

NR KOMPOZYCJI	LICZBA I RODZAJ ZWIERZĄT	LICZBA LUDZI	SYMBOLE DODATKOWE	CZYNNOŚCI	PALETA BARW	MOŻLIWE ZNACZENIE
W1	Jeleń (10), koń leśny (20)	11	oszczep (łowy), poroże i futro (szaman)	polowanie, ofiara przebłagalna(?)	czerwień, brąz	prośba do duszy zwierzęcia, uzdrowienie, komunikacja z duchami przodków lub zwierząt
W2	Niezident. ryby (4-6), muflon/koziorożec (1)	7	"znacznik witalności" ("góra"?), oszczepy, łodzie (połów)	połów, modły do duchów (?)	błękit, brąz, żółć, czerń	autoprezentacja, modły o obfitość, przekazanie wagi duchów gór i wody
W3	lampart górski (1)	1	futro, uszy, kły (?) pantery - atrybuty szamana	uzdrawianie (?)	biel, czerń, czerwień, brąz	rytuał uzdrawiania zwierzęcia lub czerpania mocy
W4	lampart górski (1), muflon (6)	0	-	polowanie	biel, czerń, brąz	ukazanie duchów gór lub patronów społeczności/klanu
W5	-	6	ptasi dziób (symbol śpiewu?), malunki naskalne	śpiewy rytualne, inicjacja, nauczanie	brąz, czerwień, żółć, czerń	autoprezentacja, szaman jako nauczyciel, inicjacja młodych
W6	tikamuvu (5)	6-7	wnyki, oszczepy, łuki (łowy), błękitny symbol urodzaju (?)	stawianie wnyków, polowanie	brąz, czerń, błękit	polowanie, inicjacja młodzieży, kontakt z bóstwami gór, rzeki lub lasu, modły o obfitość i urodzaj
W7	-	5	symbolicznie wyolbrzymione cechy płciowe, okręgi wyrażające cykl lunarny (?)	ofiarowanie plonów i kwiatów, modły do bóstw urodzaju	brąz, czerń, błękit, zieleń, czerwień	modlitwa czy podziękowanie za urodzaj, inicjacja seksualna, hierogamia, podkreślenie płodności, związek kobiecości z siłami lunarnymi i wegetacji

Na południowy wschód od Komnaty Ptaków odnaleziono niewielki obiekt nazwany Kapliczką G1, o średnicy 5 m gdzie znaleziono żarna i ślady ziaren pszenicy oraz fasoli, a także kościane figurki kobiece być może związane z płodnością. 5 metrów od tego obiektu znajduje się obiekt G2, zwany "Kapliczką Zbóż", w kształcie okręgu o średnicy 2 m, gdzie odkryto wizerunki kłosów i kwiatów rytych w skale. Odnaleziono także kościane igły. Mógł być miejscem inicjacji kapłanek ale też kultu bóstw wegetacji, być może pełnił obydwie te funkcje. Rinas sugerowała także, że na obszarze okręgu sakralnego istniało zrzeszenie kobiet-kapłanek bogini-matki, zajmujących się sakralnymi czynnościami związanymi z przetwarzaniem ziaren na chleb oraz tkaniem ubrań. Wymaga to jednak pogłębionych badań.

Strefa A2- Fortyfikacje Północno- Zachodnie

Na zachód od A1-1 i A1-2 zidentyfikowano obszar o wielkości 11 m kw., ponownie o przeznaczeniu militarnym. Strefa opasana była przerwanym w odcinku zachodnim murem o wysokości 2 m, długości 14 m i grubości 1 m. Znaleziono tam 4 500 fragmentów ceramiki, a także 41 kamiennych grotów strzał, 27 grotów kostnych, a także 3 tłuczki, 4 żarna i 10 naszyjników o przeznaczeniu nie-pochówkowym. Centrum strefy otaczał dodatkowy mur o grubości 0,5 m, wysokości 1,6 m i długości 7 m. Mury chroniły obiekt na planie prostokąta o bokach 4 m na 5 m, z kamiennymi ścianami. Brak zaświadczonych pochówków, odnaleziono natomiast malowidła przypuszczalnie o cechach sakralnych. Były to pięć wizerunków jeleni ściganych przez niezidentyfikowane drapieżniki, połączenie wilków i panter, zapewne wyrażające szamanistyczne wierzenia. Wg Rinas pomieszczenie to mogło pełnić rolę "domu wojowników", gdzie młodzież męska przechodziła inicjację. Wizerunek bogini ziemi, krępej kobiety ze strzałą i kłosą, mogła unaoczniać symbolikę wojenną wiązaną z bóstwem wegetacji. Mogło to świadczyć o tym, że kobiety również były wojowniczkami, albo o tym, że nie było jasnego podziału na nadprzyrodzone siły męskie i żeńskie opiekujące się daną domeną.